«ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ» είναι ένας όρος αδόκιμος που πάντως δεν σημαίνει απλώς «τάξις στο χώρο» περισσότερο από ότι «ξενοδοχείο» σημαίνει απλώς «ξενοδοχείο». Η Χωροταξίας είναι από τα «πράγματα» εκείνα όπως η Ζωή και η Δημοκρατία που ευκολότερα κατανοούνται παρά ορίζονται. Κάθε ορισμός σημαίνει και μια προκατάληψη και περί την χωροταξία οι προκαταλήψεις είναι πολλές, τόσες όσες και τα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα μέσα στο κοινωνικό – οικονομικό γίγνεσθαι μιας χώρας της περιοχής. Άλλοι τόσοι μπορούν να είναι και οι ορισμοί της χωροταξίας.
Υπάρχουν πράγματι πολλοί ορισμοί και όλοι κατατάσσονται σε δύο κυρίως κατηγορίες.
Σ’ αυτούς που δίνουν κοινωνικό – πολιτικό περιεχόμενο στην χωροταξία και σ’ αυτούς που δεν δίνουν. Οι δεύτεροι συνήθως προέρχονται από τους ευχαριστημένους του κοινωνικό – οικονομικού γίγνεσθαι, οι πρώτοι από τους δυσαρεστημένους.
Κάθε κοινωνία ζει κάνοντας μια σειρά από προσαρμογές στο φυσικό περιβάλλον. Οι κυριότερες είναι δύο: Οι οικονομικές προσαρμογές όπως η χρήση των φυσικών πόρων και η δομή του παραγωγικού συστήματος, και οι κοινωνικές προσαρμογές όπως η δημογραφική κατανομή και η δομή του οικιστικού ιστού. Το είδος των προσαρμογών διαφέρει από κοινωνία σε κοινωνία, και για την ίδια κοινωνία από εποχή σε εποχή. Το σύνολο των προσαρμογών αυτών πότε αποτελεί συνθήκη αρμονίας και ισορροπίας και πότε συνθήκη δυσαρμονίας και ανισορροπίας. Δύο είναι οι βασικές ενδείξεις που χαρακτηρίζουν αυτή την συνθήκη σε μια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή. Η μια είναι το περιβάλλον που η συγκεκριμένη κοινωνία διαμορφώνεται. Μπορεί να είναι αρμονικό, ζωντανό, υγιεινό, ωραίο – ανάλογα από την σκοπιά που το βλέπει κανείς – ή μπορεί να είναι δυσαρμονικό, νεκρωμένο, ανθυγιεινό, ακαλαίσθητο. Η άλλη ένδειξης είναι η δημοσιογραφική της κατάστασης. Μπορεί να είναι σταθεροποιημένη με φυσιολογικές πληθυσμιακές μεταβολές, ή μπορεί να είναι ασταθής, με συνεχείς πληθυσμιακές μετακινήσεις – μετανάστευση – και φυσιολογικές μεταβολές π.χ. μείωση γεννήσεων και πληθυσμιακό γήρας.
Η πεμπτουσία της Χωροταξίας είναι η συνθήκη ισορροπίας και αρμονίας στη σχέση φυσικό περιβάλλον – κοινωνικές προσαρμογές – οικονομικές προσαρμογές. Ενδείξεις της το ζωντανό και αρμονικό περιβάλλον (φυσικό και ανθρωπογενές) και η φυσιολογική δημογραφική σταθεροποίηση.
Οι αρχιτέκτονες χωροδρόμοι
Οι προσαρμογές μιας κοινωνίας στον χώρο είναι ένα έργο μιας σειράς «αρχιτεκτόνων» όπως οι ιδέες, η κοσμοθεωρία και οι προσδοκίες ή με μια λέξη ο μύθος της, οι οικονομικές δυνάμεις, οι κοινωνικές δυνάμεις και οι πολιτικές δυνάμεις που την κυριαρχούν.
Όταν μεταξύ των αρχιτεκτόνων αυτών υπάρχει κατάστασης αρμονίας, τότε και το συνολικό έργο τους, οι προσαρμογές της κοινωνίας στο φυσικό περιβάλλον, είναι αρμονικά ισορροπημένο. Τότε υπάρχει Χωροταξία. Τότε διαμορφώνεται αρμονικό, ζωντανό, καλαίσθητο περιβάλλον. Τότε η κοινωνικό – οικονομική πορεία λέγεται «ανάπτυξη». Όταν αντίθετα, μεταξύ των ίδιων αρχιτεκτόνων υπάρχει σύγκρουσης, ανισορροπία, τότε και το έργο τους αντανακλά αυτή την σύγκρουση και ανισορροπία. Τότε υπάρχει «κρίση περιβάλλοντος», έλλειψη ή «ανάγκη Χωροταξίας». Τότε υπάρχει «υποανάπτυξη».
Ποιοι είναι οι εσωτερικοί νόμοι που διέπουν το έργω των «αρχιτεκτόνων» των κοινωνικών προσαρμογών; Δεν υπάρχει εύκολη απάντηση. Υπάρχουν οι φυσικοί νόμοι της γης, οι βιολογικοί νόμοι που διέπουν τους οργανισμούς που ζουν πάνω σ’ αυτή – που όλοι μαζί λέγονται και «οικολογία». Υπάρχουν οι νόμοι που διέπουν την ανθρώπινη ζωή, την κοινωνική ζωή, τις σχέσεις των τάξεων, την παρουσία του «παρελθόντος» στο παρόν ενός Λαού.
Δεν τους γνωρίζουμε όλους αυτούς του νόμους. Μόλις έχουμε αρχίσει να κατανοούμε την νομοτέλεια της Ζωής έμψυχης και άψυχης. Γι’ αυτό δεν είναι εύκολο να ορίσουμε ή να χαρακτηρίσουμε ό,τι έχει σχέση με αυτή. Γι’ αυτό δεν είναι εύκολο να χαρακτηρίσουμε τι ακριβώς είναι Χωροταξία. Επιστήμη, θεώρηση, τέχνη, οικονομική πράξις, πολιτική πράξις. Υπάρχει το μέρος της το καθαρά επιστημονικό, το τεχνικό, το φιλοσοφικό, το αισθητικό, όπως υπάρχει και το μέρος που κυριαρχείται από οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα.
Η Χωροταξία σήμερα είναι ο κατ’ εξοχήν «κλάδος γνώσεως» που αποκαλύπτει το ασυνάρτητο και σπασμωδικό της σύγχρονης επιστήμης και παιδείας που χαμένοι μέσα σε λαβύρινθους «εξειδικεύσεων» αδυνατούν να συλλάβουν καθολικά την Ζωή. Η συνειδητή επιδίωξις «Χωροταξίας» στη σχέση κοινωνικό – γίγνεσθαι – περιβάλλον θα οδηγήσει αναπόφευκτα σε νέα δομή της επιστήμης και παιδείας όπου ο κεντρικός στόχος θα είναι η καθόλου κατανόηση των νόμων της Ζωής.
Παραδείγματα από την ιστορία
Το κλείσιμο των Ομηρικών Χρόνων στην Αρχαία Ελλάδα, χαρακτηρίστηκε από απότομη πληθυσμιακή αύξηση. Αυτό είχε σαν επακόλουθο μια σειρά «ανισορροπιών» όπως πληθυσμιακή πίεση πάνω στην παραγωγική γη, προβλήματα διατροφής, ανεργία. Οι περισσότερες πολιτείες αντιμετώπισαν το πρόβλημα με οργανωμένη μετανάστευση, στέλνοντας έξω, πολλές φορές με τη βία, αποικίες.
Η Αττική λόγω ανερχόμενης εμπορικής – βιομηχανικής τάξης προτίμησε την πολιτική της αυξήσεως του εξωτερικού εμπορίου με εξαγωγή βιομηχανικών προϊόντων, κρασιών, ελιών και αργύρου από τα ορυχεία Λαυρίου, και εισαγωγή σιτηρών κυρίως από τον Εύξεινο Πόντο. Επικράτησε η μονοκαλλιέργεια στην καλή γεωργική γη, και η εντατική υλοτομία στα δάση, που μέχρι τότε σκέπαζε τα βουνά της Αττικής, για την κατασκευή μεγάλου στόλου. Συνέπειες ήταν η εξάντληση των καλών εδάφων, η αποψίλωση των βουνών, η διάβρωση των εδάφων, η εξάντληση υδατικών πόρων, η καταστροφή της αυτάρκειας διατροφής και η δημιουργία «προτελαριάτου» στο Άστυ από τους μικροαγρότες που ξερίζωσε και τους αγρότες – εργάτες που δημιούργησε η «εκβιομηχάνιση» της γεωργίας.
Η παλιά αρμονική σχέση στις προσαρμογές της Αττικής Κοινωνίας στο φυσικό περιβάλλον της – αλλά και στις ίδιες τις «ενδοκοινωνικές» προσαρμογές – καταστράφηκε. Όταν χάθηκε η παντοδυναμία στη θάλασσα, η Αττική, σαν κοινωνικός, οικονομικός, πολιτικός και φυσικός χώρος, γνώρισε βαθιά κρίση. Το έργο του Πλάτωνα απηχεί αυτή την κρίση. Την περιβαλλοντική στον Κριτία, όπου έχει τον Σόλωνα να μαθαίνει την παλιά ζωντάνια και τον οικολογικό πλούτο του Αττικού τοπίου από τους Αιγυπτίους ιερείς. Την κοινωνική και πολιτειακή κρίση στην Πολιτεία, όπου οραματίζεται τον ερχομό μιας κοινωνίας με «προγραμματισμένο» το κοινωνικό – οικονομικό γίγνεσθαι, ή όπως θα λέγαμε σήμερα με «εθνικό χωροταξικό!».
Η χωροταξία σήμερα
Οι σύγχρονες κοινωνίες, ιδιαίτερα των «εν ανάπτυξη» χωρών αντιμετωπίζουν κρίση ανάλογη με την κρίση που αντιμετώπισε η Αττική. Η ζωή τους διέπεται από συγκρούσεις και αναπροσαρμογές στη σχέση οικονομικό γίγνεσθαι – κοινωνικό γίγνεσθαι – περιβάλλον, που με μια λέξη χαρακτηρίζονται «υποανάπτυξις». Το παραγωγικό τους σύστημα έχει αποδιοργανωθεί. Αντιμετωπίζουν σοβαρά κοινωνικά και πληθυσμιακά προβλήματα (η Ελλάδα π.χ. μετανάστευση του κυρίως εργατικού δυναμικού, υποπληθυσμού και δημογραφική παραμόρφωση), το φυσικό περιβάλλον καταστρέφεται και οι πόροι του εξαντλούνται, ο πολιτισμός τους παρακμάζει.
Η Χωροταξία έχει γίνει ανάγκη σαν συνειδητή προσπάθεια για την επαναφορά συνθήκης αρμονίας και ισορροπίας. Πηγάζει αυτό από την πεποίθηση ότι όσο αφήνονται τα πράγματα μόνα τους τόσο θα χειροτερεύουν. Αυτό ως ένα σημείο είναι σωστό. Υπάρχει η επιφύλαξη όμως ότι λάθος Χωροταξία μπορεί να οδηγήσει σε μεγαλύτερες αποπροσαρμογές και παραμορφώσεις.
Η Χωροταξία σαν συνειδητή πράξης είναι σύνθετο πρόβλημα γιατί αγκαλιάζει ολόκληρο το κοινωνικό – οικονομικό γίγνεσθαι μιας κοινωνίας και ολόκληρο το βιοσύστημα του χώρου που την περιέχει. Μόνο άγνοια ή σκοπιμότης περιορίζει την Χωροταξία «στα του χώρου» και του «περιβάλλοντος».
Ο χώρος, το περιβάλλον δεν «σχεδιάζονται», δεν διαμορφώνονται ανεξάρτητα από ολόκληρο το κοινωνικό – οικονομικό γίγνεσθαι, ανεξάρτητα από τη δράση των πολλών «αρχιτεκτόνων» των κοινωνικό – οικονομικών προσαρμογών. Βεβαίως η έννοια του φυσικού χώρου είναι κεντρική. Αλλά ο φυσικός χώρος δεν είναι απομωνομένος και ανεξάρτητος από το κοινωνικό χώρο, τον πολιτισμικό χώρο, τον πολιτικό χώρο. Η ανεξάρτητη αντιμετώπιση τους, χώρου και περιβάλλοντος, οδηγεί αναπόφευκτα σε παραμορφώσεις σε ολόκληρο το κοινωνικό – οικονομικό γίγνεσθαι.
Παραδείγματα: Η ανεξάρτητη «περιβαλλοντική» χωροταξική αντιμετώπισης του προβλήματος της κατανομής της βιομηχανικής δραστηριότητας οδηγεί συνήθως στη δημιουργία «βιομηχανικών περιοχών» μακριά από τις ασρικές περιοχές. Αυτό μπορεί να έχει σαν αποτέλεσμα την οικονομική καταστροφή των μικρομεσαίων βιομηχανιών και τη δημιουργία «εργατουπόλεων» με όλες τις παραμορφωτικές κοινωνικές συνέπειες. Ανάλογα καταστρεπτικές για το μικρομεσαίο εμπόριο μπορεί να έχει η δημιουργία εμπορικών «κέντρων» και αγορών μακριά από τις υπάρχουσες εμπορικές περιοχές και αγορές. Μπορεί να οδηγήσει στον έλεγχο του εμπορίου και της διατροφής μιας μεγαλουπόλεως ακόμα, από λίγες επιχειρήσεις. Σοβαρά κοινωνικά προβλήματα και παραμόρφωση της οικονομίας ενός τόπου μπορεί να δημιουργήσει η ανεξάρτητη «χωροθέτησις» των τουριστικών εγκαταστάσεων. Κτυπητά παραδείγματα, η Ρόδος, ο Άγιος Νικόλαος, η Κέρκυρα.
Συμπερασματικά
Η Χωροταξία είναι μαζί επιστημονικό, τεχνικό, κοινωνικό, οικονομικό πολιτικό πρόβλημα. Είναι ταυτόσημη με αυτό που λέγεται ανάπτυξη η «περιφερειακή ανάπτυξη». Είναι πράξις οργανική γιατί διέπεται από τους νομοτελειακούς κανόνες της Ζωής και πράξις ιδιόμορφη για κάθε κοινωνία, γιατί καθορίζεται από τα ιδιόμορφα χαρακτηριστικά της και τις ιδιόμορφες ανάγκες και προσδοκίες της.
Το χωροταξικό σχέδιο προϋποθέτει ευρεία κοινωνική συμμετοχή
Ο ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΟΣ στόχος του Χωροταξικού Σχεδίου θα μπορούσε να διατυπωθεί απλά σαν συνειδητή επιδίωξις συνθήκης αρμονίας και ισορροπίας στη σχέση: κοινωνονικοοικονομικό περιβάλλον. Αυτός είναι ο θεμιτός στόχος. Όμως, τα Χωροταξικά Σχέδια που συμβαίνουν όχι στο χώρο των ιδεών και της «ανιδιοτελούς θεώρησης» αλλά στο χώρο της κοινωνικής πραγματικότητας, δεν έχουν πάντα αυτό σαν στόχο. Υπάρχει χωροταξική μελέτη χώρας της Δυτικής Αφρικής με στόχο την «δημιουργία μεσαίας αστικής τάξεως» και αντίστοιχη μελέτη χώρας της Λατινικής Αμερικής με στόχο την «αποτροπή κοινωνικών μετασχηματισμών». Δεδομένων των απάνθρωπων κοινωνικών συνθηκών και στις δύο χώρες οι στόχοι αυτοί δεν μπορούν να χαρακτηρισθούν σαν θεμιτοί, γιατί αποσκοπούν στην διαιώνιση των συνθηκών αυτών προς όφελος του κοινωνικού – πολιτικού status quo. Υπάρχουν χωροταξικές μελέτες «βιομηχανικών περιοχών» και «πανεπιστημιουπόλεων» με στόχο τον έλεγχο και την απομόνωση από το κοινωνικό σύνολο των εργατών και των φοιτητών. Υπάρχουν «κυκλοφοριακές μελέτες», «διανοίξεις λεωφόρων», και κατασκευές «ανισόπεδων διαβάσεων» με στόχο την διευκόλυνση της κινήσεως αρμάτων μέσα σε ολόκληρο τον αστικό ιστό και τον έλεγχο της αστικής οικονομίας, από τις εταιρείες πετρολαιοειδών, τους εισαγωγείς αυτοκινήτων και τις μεγάλες κατασκευαστικές εταιρείες.
Η αμφίδρομη σχέση κοινωνίας – χωροταξικού σχεδιασμού
Αυτή η παραμορφωτική χρήση της χωροταξικής γνώσης και ο αθέμιτος χωροταξικός σχεδιασμός πηγάζουν από την διαπίστωση ότι η σχέση χωροταξικός ιστός – κοινωνία είναι αμφίδρομη. Η συγκεκριμένη συμπεριφορά – οικονομική, κοινωνική, πολιτική μιας κοινωνίας διαμορφώνει ένα συγκεκριμένο χωροταξικό ιστό. Ισχύει όμως και το αντίστροφο. Η διαμόρφωσις ενός χωροταξικού ιστού, ή βασικών στοιχείων του, επηρεάζει την εν γένει συμπεριφορά της κοινωνίας. Παραδείγματα: Η ύπαρξις κεντρικής λαχαναγοράς στο κέντρο της πόλεως δημιουργεί ένα ορισμένο πλέγμα οικονομικών σχέσεων με κύριο χαρακτηριστικό την απ’ ευθείας επαφή των μικρομανάβηδων και καταναλωτών με τους παραγωγούς. Η μεταφορά της αγοράς στις παρυφές της πόλης καταλύει αυτές τις σχέσεις. Ο παραγωγός εξαναγκάζεται να συναλλάσσεται αποκλειστικά με τον χονδρέμπορο, και ο καταναλωτής και μικρομανάβης να υφίσταται τους όρους του χονδρέμπορα. Η χωροθέτησις της λαχαναγοράς εξαρτάται από τα συμφέροντα που αποφασίζουν τον σχεδιασμό. Η νέα αγορά του Μπουένος Άϋρες συνέτεινε στον έλεγχο του εμπορίου διατροφής δέκα εκατομμυρίων ανθρώπων από 10 μεγαλέμπορους. Ανάλογες είναι οι χωροταξικές – οικονομικές σχέσεις μεταξύ γειτονιάς, παραδοσιακού εμπορικού δρόμου και νέων μεγάλων «αυτοτελών» super market στις παρυφές των γειτονιών. Η έλλειψις ευχάριστου και επαρκούς συστήματος μαζικών μέσων συγκοινωνίας και μεταφορών στην πόλη και την επαρχεία και η ταυτόχρονη διευκόλυνση με την κατασκευή αυτοκινητόδρομων, «διανοίξεων» και «ανισοπέδων διαβάσεων» του ιδιωτικού αυτοκινήτου το μετατρέπει – το αυτοκίνητο – σε είδος πρώτης ανάγκης και στοιχειώδους κοινωνικής «διακρίσεως». Αυτή η κατασκευή, που ξεκίνησε από την Βορεία Αμερική είναι γνωστή σαν χωροταξία και πολεοδομία των εταιρειών πετρελαίου και βιομηχανικών αυτοκινήτου. Στις ΗΠΑ η πολιτική πίεση αυτού του συγκροτήματος – το γνωστό Oil and Automobil Lobby – κατέφερε να εξαφανίσει τους σιδηροδρόμους από μια ήπειρο που είναι ιδανική για την χρησιμοποίηση τους. Από το ίδιο Lobby έχουν χρηματοδοτηθεί οι περισσότερες θεωρίες περί «συγχρόνου πολεοδομίας και χωροταξίας» που κατακτούν τη σκέψη και τη «φαντασία» επιστημόνων, γραφειοκρατών και υπουργών σε παγκόσμια κλίμακα.
Πολιτικοστρατιωτικός χωροταξικός σχεδιασμός
Η ύπαρξη πανεπιστημίων μέσα στην καρδιά της πόλης διαμορφώνει άμεση επικοινωνία και αλληλεπίδραση σπουδαστών και κοινωνίας. Η δημιουργία «πανεπιστημιουπόλεων» και η απομόνωση τους από τον αστικό ιστό, καταλύει αυτή τη σχέση. Το καθεστώτα που αισθάνονται κοινωνική ασφάλεια επιδιώκουν την ύπαρξη πανεπιστημίων μέσα στον κοινωνικό χώρο όπου είναι και η αποστολή τους. Τα καθεστώτα που αισθάνονται ανασφάλεια, μεταφέρουν τα πανεπιστήμια μακρυά για να μη «μολύνουν» το κοινωνικό σύνολο οι σπουδαστές . ανάλογες είναι οι σχέσεις «βιομηχανικών περιοχών» εργατών, κοινωνικού συνόλου, χωροταξικού ιστού και κυβερνητικής πολιτικής. Πιο κλασσικά είναι τα παραδείγματα χωροταξικού σχεδιασμού που προέρχονται από τις διάφορες θεωρίες για την προστασία του κοινωνικού status quo. Οι συμπαγείς γειτονιές και ο συνεχής αστικός ιστός θεωρούνται δυνητικές εστίες «αντάρτικου πόλεων». Τα χωριά στις βουνοκορφές, δυνητικές εστίες «γενικευμένου αντάρτικου». Διανοίξεις λεωφόρων, αναπλάσεις γειτονιών – ιδιαίτερα φτωχογειτονιών -, «οργανωμένη δόμησις», εργατογειτονικών και μεταφοράς και συγκεντρώσεις αγροτικών οικισμών συχνά πηγάζουν από τέτοιες θεωρίες. Καμμιά αυτοκρατορία η «προστασία» δεν επέτρεψε στους υποτελείς ή συμμάχους της της αυτονομία του παραγωγικού τους συστήματος ή την ολοκλήρωση της οικονομίας τους σε εθνικό επίπεδο. Κανένα αντικοινωνικό καθεστώς δεν επέτρεψε την αυτονομία και ολοκλήρωση σε «περιφερειακό» επίπεδο. Η εξάρτηση του παραγωγικού συστήματος και η «εξειδίκευσις» της οικονομίας σε εθνικό ή περιφερειακό επίπεδο αποτελούν μεθόδους της πολιτικοστρατιωτικής χωροταξίας γιατί αποτρέπουν την αυτόνομη κοινωνική εξέλιξη. Για τις περισσότερες χώρες από εδώ πηγάζει το πρόβλημα εθνικής ανεξαρτησίας. Η πολιτικοστρατιωτική χωροταξία και πολεοδομία έχουν βαθειές ρίζες. Παράδειγμα η χωροταξική αναμόρφωσις των διοικητικών ορίων της Αττικής από τον Κλεισθένη τον 6ο π.χ. αιώνα με στόχο την εξασθένιση του τοπικισμού και του παραγοντισμού, και την ενίσχυση της κεντρικής διοικήσεως και της πολιτειακής ολοκληρώσεως της Αττικής. Άλλο παράδειγμα η πολεοδομία των αναγεννησιακών πόλεων με κεντρικό στόχο τον έλεγχο του αστιακού χώρου από τα κανόνια του πρίγκιπα. Στην Ταϋλάνδη οι περιοχές που το σημερινό καθεστώς χαρακτήρισε σαν «μολυσμένες» και προβλέπει την εφαρμογή προγράμματος «εκκαθαρίσεων» ορίστηκαν από σειρά Χωροταξικών μελετών του Ερευνητικού Ινστιτούτου Στάνφορντ της Καλιφόρνιας. Το Ινστιτούτο Στάνφορντ έχει κάνει Χωροταξικές μελέτες στην Κύπρο και την Ελλάδα με ιδιαίτερη έμφαση στις «βιομηχανικές περιοχές». Οι σύγχρονες επιστήμες της Κυβερνητικής και των Συστημάτων παίζουν αποφασιστικό ρόλο στον πολιτικοστρατιωτικό Χωροταξικό Σχεδιασμό. Υπάρχει η άποψη ότι τις γέννησαν ακριβώς οι μεθοδολογικές απαιτήσεις του τελευταίου.
Η ανάγκη κοινωνικής συμμετοχής
Οι παραπάνω διαπιστώσεις δίνουν ουσιαστικό βάρος στην ανάγκη να είναι το Χωροταξικό Σχέδιο συλλογική πράξις. Η ευρεία συμμετοχή ιδιαίτερα στο επίπεδο των παραγωγικών τάξεων, των κοινωνικών φορέων και των «απλών πολιτών» είναι η μόνη δικλίδα ασφαλείας ότι οι στόχοι του Χωροταξικού Σχεδιασμού θα είναι θεμιτοί. Θα ανταποκρίνονται δηλαδή στις πραγματικές ανάγκες, αξίες και προσδοκίες μιας κοινωνίας και όχι σε επιταγές εξωγενών συμφερόντων. Από εδώ βγαίνει η ανάγκη να είναι η τοπική αυτοδιοίκηση, το πλαίσιο της συμμετοχικής δημοκρατίας που ενεργοποιεί όλους τους πολίτες, πρωταγωνιστής στην χωροταξική διαδικασία. Είναι απλοϊκή και επικίνδυνη η αντίληψη ότι η κεντρική διοίκηση και η κυβέρνηση είναι σε θέση να διασφαλίσουν το γενικότερο κοινωνικό συμφέρον. Υπάρχουν πολλές παγίδες, πολλή ημιμάθεια και πολλοί οι γοητευτικοί ξένοι εμπειρογνώμονες!
Αλλά υπάρχουν και δύο άλλοι ουσιαστικοί λόγοι που επιβάλλουν την ευρεία κοινωνική συμμετοχή: Για να βρεθεί ο σωστός χωροταξικός σχεδιασμός, και για να εφαρμοστεί. Η επιστημονική και τεχνική πλευρά δεν επαρκούν για την μελέτη των πολυσύνθετων χωροταξικών προβλημάτων. Η επιστήμη και η τεχνική δεν κατανοούν την ζωή ούτε μπορούν να υποκαταστήσουν την εμπειρία της καθημερινής διαλεκτικής του πολίτη, του αγρότη, του εργάτη, με το κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον, και με την παραγωγική διαδικασία, όσο και αν βοηθούνται από τον Λεβιάθαν της Κυβερνητικής και των Συστημάτων. Μόνο η διακίνηση του συλλογικού νου και της συλλογικής φαντασίας μιας κοινωνίας μπορεί να βρει τον σωστό δρόμο προσαρμογών και σχέσεων στο χώρο που ζει, και δημιουργεί – τον σωστό χωροταξικό σχεδιασμό. Ποιος γεωπόνος, εδαφολόγος ή γεωργοοικονόμος, πιστεύει ότι είναι δυνατός ο προγραμματισμός της γεωργικής αναπτύξεως μιας συγκεκριμένης περιοχής με μόνο επιστημονικά ή θεσμικά κριτήρια χωρίς την συμμετοχή των γεωργών. Ο άλλος λόγος που επιβάλλει την ευρεία κοινωνική συμμετοχή στην εκπόνηση ενός Χωροταξικού Σχεδίου είναι η ανάγκη για την εφαρμογή του. Το οποιοδήποτε χωροταξικό γίγνεσθαι σε χώρες χωρίς απόλυτο κεντρικό οικονομικό σχεδιασμό τελικά πραγματοποιείται από την οικονομική δράση και απόφαση του καθενός, μικρού ή μεγάλου. Η ουσία της επιτυχίας ενός Χωροταξικού Σχεδίου είναι η προσαρμογή της δράσης του καθενός στους στόχους του. Αυτό προϋποθέτει πίστη στους στόχους αυτούς και αυτήν την πίστη μόνο ή συμμετοχή στον καθορισμό τους μπορεί να την γεννήση.
Συμπερασματικά
Κάθε Χωροταξικό Σχέδιο για μια συγκεκριμένη χώρα ή περιοχή το κρίνουν όχι οι θεωρητικές πλευρές και δυνατότητες της Χωροταξίας αλλά ο συγκεκριμένος στόχος ή οι στόχοι, «δεδηλωμένοι» ή «άδηλοι», που το Σχέδιο καλείται να εξυπηρετήσει. Ένα Χωροταξικό Σχέδιο μπορεί να είναι καλό ή κακό ανάλογα με το ποιος το κάνει για ποιους. Απόλυτος «επιστημονικός» Χωροταξικός Σχεδιασμός δεν υπάρχει απόλυτη επιστήμη ή τεχνολογία. Όλα είναι δημιουργήματα συγκεκριμένων κοινωνιών που με την σειρά τους είναι δημιουργήματα συγκεκριμένων δυνάμεων και καταστάσεων.
Βασικό στοιχείο του χωροταξικού σχεδιασμού είναι η δομή του παραγωγικού συστήματος που διαμορφώνεται. Το παραγωγικό σύστημα είναι συνθετική σχέση ανθρωπίνου δυναμικού – τεχνολογίας – κεφαλαίου – φυσικών πόρων. Αυτή η σχέση είναι ιδιόμορφη για κάθε κοινωνία. Ο σχεδιασμός που προβλέπει αυτήν την αλήθεια καταλήγει όχι σε χωροταξία αλλά στο αντίθετο – σε παραπέρα ανισορροπίες, δυασρμονίες, συγκρούσεις. Στην μεταπολεμική Ελλάδα π.χ. χώρα με περίσσεια εργατικών χεριών και σχεδόν παντελή έλλειψη κεφαλαίου ή εισαγωγή δυσανάλογης εκμηχάνισης στα δημόσια έργα, την εν γένει οικοδομική δραστηριότητα και την γεωργία, οδήγησε σε μεγάλη ανεργία και μετανάστευση, την ανάπτυξη της ελληνικής τεχνολογικής υποδομής, την επικίνδυνη αύξηση του εξωτερικού χρέους και σειρά άλλων φαινομένων ανθρωπογεωγραφικής ανισορροπίας. Άλλο βασικό στοιχείο του Χωροταξικού Σχεδίου είναι η δομή του οικιστικού ιστού. Ο οικιστικός ιστός είναι άμεσα συνδεδεμένος με τον κοινωνικό ιστό. Οποιαδήποτε παραμόρφωση έχει επιπτώσεις πάνω στον κοινωνικό ιστό που μπορεί να φθάσουν μέχρι την κατάλυση μιας κοινωνίας. Ένα χωροταξικό σχέδιο μπορεί να επιφέρει σοβαρές παραμορφώσεις στον οικιστικό ιστό μιας χώρας ή περιοχής αν δεν βασίζεται στην κοινωνική ιδιομορφία της. Δεν υπάρχουν «μοντέλα», ούτε στόχοι χωροταξικού σχεδιασμού καλά για όλες τις χώρες και κοινωνίες. Η κάθε κοινωνία απαιτεί το δικό της μοντέλο, που βγαίνει από την δική μας πραγματικότητα και το δικό της όραμα ζωής. Το ίδιο και η ελληνική.
Πως αποδιοργανώθηκε ολόκληρη η χώρα μας
Ειδωμένη χωροταξικά η Ελλάδα παρουσιάζει εικόνα ανισορροπίας και δυσαρμονίας. Η σχέσις κοινωνικό γίγνεσθαι – περιβάλλον χαρακτηρίζεται από συνεχείς αποπροσαρμογές και συγκρούσεις. Ο παραγωγικός ιστός της χώρας βρίσκεται, ιδιαίτερα από το τέλος του πολέμου σε συνεχή αποσύνθεση (οικονομικές αποπροσαρμογές). Αυτό συνήθως αναφέρεται σαν καθυστέρησις ή ανάπτυξις της επαρχίας και παρασιτισμός της πρωτεύουσας. Ο δημοσιογραφικός ιστός αποσυντίθεται εξ ίσου ταχύριθμα (κοινωνικές αποπροσαρμογές) με κύρια ένδειξη τις συνεχείς πληθυσμιακές μετακινήσεις στο εσωτερικό και εξωτερικό (μεταναστεύσις). Οι αιτίες αυτών των οικονομικών και κοινωνικών αποπροσαρμογών ανάγονται στη δράση των «αρχιτεκτόνων» που αναφέρθηκαν ενωρίτερα, όπως οι οικονομικές δυνάμεις, οι κοινωνικές δυνάμεις, οι πολιτικές δυνάμεις, η κοσμοθεωρία και οι προσδοκίες, ο μύθος της νεοελληνικής κοινωνίας. Δεν ενδιαφέρει εδώ η ανάλυσις των αρχιτεκτόνων αυτών αλλά το συσσωρευτικό αποτέλεσμα της δράσης τους. Και αυτό είναι η αποδιοργάνωσις του Χωροταξικού ιστού της χώρας.
Ποιος είναι ο χωροταξικός ιστός της χώρας; Είναι αυτό που απλά γίνεται κατανοητό με τις λέξεις Κρήτη, Θεσσαλία, Μωριάς, Ήπειρος κλπ. Οι ανθρωπογεωγραφικές ενότητες του Ελληνικού χώρου, οι Ελληνικές κοινωνίες που συγκροτούν τον Ελληνικό κόσμο. Η Ελλάδα μόνο σαν σύστημα αυτών των κοινωνιών υπάρχει η καλλίτερη αυτών των κοινωνικό-οικονομικών συστημάτων – των «περιφερειών» όπως είναι ο Χωροταξικός όρος, εξού και «περιφερειακή ανάπτυξις». Αυτές οι περιφέρειες μπορεί ποτέ να μην έφτασαν σε επίπεδο ανάπτυξης ικανοποιητικό για ολόκληρο το κοινωνικό φάσμα τους, αλλά οπωσδήποτε έφθασαν σε επίπεδο που έδωσε αυτόνομη υπόσταση σε κάθε μια κοινωνία, και στον Ελληνικό κόσμο στο σύνολο του. Τα μεταπολεμικά χρόνια χαρακτηρίζονται από την αποδιοργάνωση και εξάρθρωση των Ελλαδικών κοινωνιών, χωρίς την θέση τους να παίρνει άλλη ή άλλες κοινωνίες με ανάλογη συνοχή και οικονομική υπόσταση. Αυτή η κοινωνικό- οικονομική εξάρθρωση του Ελληνικού ανθρωπογεωγραφικού συστήματος είναι η πραγματική σημερινή Χωροταξική εικόνα της χώρας, και το νόημα του «Χωροταξικού προβλήματος».
Ενδείξεις χωροταξικής αποδιοργανώσεως
Η εμφανέστερη ένδειξης της σημερινής Χωροταξικής καταστάσεως είναι η κρίσης του περιβάλλοντος, με δραματικότερη έκφραση τον οικολογικό θάνατο του Ελλαδικού Χώρου. Τα ζωτικά στοιχεία έδαφος, νερό, φυτικός και ζωικός πλούτος, εξαντλούνται και καταστρέφονται. Ίσως σήμερα αυτός, με αιχμή την διάβρωση των εδάφων, να είναι ο σοβαρότερος εθνικός κίνδυνος που αντιμετωπίζει η Ελληνική κοινωνία. Όλοι οι άλλοι κίνδυνοι ξεπερνιούνται, αυτός δύσκολα. Ένας πόντος εδάφους να γίνει χρειάζονται 200-500 χρόνια αρμονικής οικολογικής ζωής. Νεκρή γη σημαίνει έθνος νεκρό, όσα εκατομμύρια κονσέρβες και αν εισάγει «με του πουλιού το γάλα». Άλλη περιβαλλοντική ένδειξις είναι η ανισόρροπη ανάπτυξις της υποδομής της χώρας που αποτελεί βασικό στοιχείο του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος. Φράγμα μαμμούθ, σούπερ αυτοκινητόδρομοι, χωροθετημένα πλάι σε εγκαταλελειμμένες ή εγκαταλειπόμενες αγροτικές περιοχές. Η Ελλάδα στερείται παντελώς υποδομής του να συμβάλλει με πραγματικά χωροταξικά κριτήρια στην εξισορρόπηση κοινωνικών και οικονομικών προσαρμογών και περιβάλλοντος ή διαφορετικά διατυπωμένο στην ισόρροπη κοινωνική και οικονομική ανάπτυξης. Αντίθετα η υποδομή της χώρας, ιδιαίτερα της μεταπολεμικής περιόδου, υπήρξε η βασική αιτία των σημερινών αποπροσαρμογών. Ένα παράδειγμα, η σύνδεση των νησιών με φέρρυ – μπώτ με το κύριο οδικό δίκτυο της χώρας. Αποτέλεσμα, με μερική εξαίρεση την Κρήτη, η καταστροφή της ντόπιας βιομηχανίας – βιοτεχνίας και γεωργίας που δεν μπόρεσαν αβοήθητες να ανταγωνιστούν τα αντίστοιχα προϊόντα (γεωργικά προιόντα, οικοδομικά υλικά, έπιπλα, κουφώματα κλπ) που εισάγονται καθημερινά κατά εκατοντάδες τόνους με φορτηγά αυτοκίνητα, και μάλιστα χωρίς καμία τοπική φορολογία.
Θα μπορούσαν να αναφερθούν πολλά στοιχεία αποδεικτικά της σημερινής πραγματικής εικόνας του τόπου, αρκούν όμως δύο. Το πρώτο, το ύψος του εξωτερικού χρέους που πλησιάζει τα 6 δισ. δολάρια, το 30% δηλαδή του ετήσιου ακαθάριστου εθνικού προϊόντος, πράγμα που σημαίνει ότι μεγάλοι και μικροί είμαστε γενιές χρεωμένες και κατά συνέπεια με «υπό συνθήκη» εθνική υπόσταση. Η συνεχιζόμενη δε τάσις αυξήσεως του χρέους, προστέθηκαν τελευταία 300 εκ. μάρκα, σημαίνει ότι και οι αγέννητες Ελληνικές γενιές μπαίνουν «υπό συνθήκη». Το δεύτερο στοιχείο είναι η δομική παραμόρφωσις της δημογραφικής πυραμίδας της χώρας. Ο Ελληνικός πληθυσμός γεράζει και η φυσική του αύξηση τείνει στο μηδέν. Παρουσιάζεται δε η χώρα μοναδικό φαινόμενο σε παγκόσμια κλίμακα της στασιμότητας των γεννήσεων στις αγροτικές περιοχές, δείγμα της επίσης μοναδικής κρίσεως – καθολικής ανισορροπίας – που διέρχεται. Σε κανένα σημείο της χώρας δεν υπάρχουν «ολόκληρες» κοινωνίες. Η εσωτερική και εξωτερική μετανάστευσης αποδιοργάνωσε το ελληνικό κοινωνικό ιστό. Αλλού οι εργάτες, αλλού οι αγρότες, αλλού οι «επιστήμονες», αλλού οι νέοι, αλλού οι γέροι. Τα χωριά παραμένουν αναμνήσεις και σκιές και οι επαρχιακές πόλεις μισές και προσωρινές κοινωνίες. Η οικογένεια υπάρχει μέχρι να φθάσουν τα παιδιά σε ηλικία σπουδών ή δουλειάς. Η αποσύνθεση της επαρχίας, των «περιφερειών» οδηγεί σε αναγκαστική αστικοποίηση ή καλύτερα «αθηνοποίηση» που οριστικά καταστρέφει τον κοινωνικό ιστό γιατί καταλύει το θεμελιακό του στοιχείο, την Ελληνική οικογένεια, που η δυναμική και επεκτατική δομή της δεν προσαρμόζεται στην «αστική απασχόληση» και δεν χωρά στο αστικό και ασφυκτικό χώρο των διαμερισμάτων.
Η απότομη, βεβιασμένη αστικοποίησης της Ελληνικής κοινωνίας, κοινωνίας χωρίς αστική ή αστυακή παράδοση, με την ταυτόχρονη αποσύνθεση των περιφερειών της χώρας έχει και ένα άλλο αποτέλεσμα. Την πολιτισμική παρακμή. Ο Ελληνικός πολιτισμός υπήρξε πάντα δημιούργημα δυναμικής αντιπαραθέσεως συγγενών αλλά και διαφορετικών μεταξύ τους πολιτισμών, η «μικροπολιτισμών» καλύτερα. Όπως, ο αρχαίος πολιτισμός, υπήρξε δημιούργημα της αντιπαράθεσης της Σπάρτης, της Αθήνας, του Δωρικού, του Ιωνικού στοιχείου, έτσι ο νεοελληνικός πολιτισμός υπήρξε δημιούργημα της δυναμικής αντιπαράθεσης της Ρούμελης, του Μωριά, της Επτανήσου, της Κρήτης, της Ηπείρου, της Θεσσαλίας… των νεοελληνικών περιφερειών. Η αποσύνθεση των περιφερειών – του περιφερειακού Χωροταξικού ιστού – οδηγεί στην παρακμή και εξαφάνιση του πολιτισμού τους και μαζί του του νεοελληνικού πολιτισμού που ήταν δημιούργημα τους. Αν την θέση του θα πρέπει κάποιος άλλος Ελληνικός πολιτισμός είναι ερώτημα ανοικτό.
Η Αθήνα
Η Αθήνα, είναι η κορωνίδα, γέννημα και δημιουργός μαζί, της Εθνικής, κοινωνικό-οικονομικής ανισορροπίας. Είναι το στοιχείο που επέφερε τελικά την μεγαλύτερη παραμόρφωση στον Ελλαδικό Χωροταξικό ιστό. Αυτό γίνεται σαφές από την ανάλυσιν της οικιστικής δομής της στην μεγάλη της έκταση: Πέραμα, Κερατσίνι, Νίκαια, Κορυδαλλός, Αγία Βαρβάρα, Χαϊδάρι, Αιγάλεω, Περιστέρι, Πετρούπολης, Λιόσια, Άγιοι Ανάργυροι, Καματερό, Νέα Ιωνία, Χαλάνδρι, Αγία Παρασκευή, Χολαργός, Ζωγράφου, Καισαριανή, Βύρωνα, Ηλιούπολης, Αργυρούπολης, Σούρμενα…ένας απέραντος προσφυγικός καταυλισμός, με τον επίσημο τίτλο του «αυθαίρετου». Δεν είναι μόνο η προσφυγιά από τις χαμένες Ελληνικές πατρίδες, τις έξω – Ελλαδικές περιφέρειες. Είναι επίσης η αγροτοπροσφυγιά, δημιούργημα της αποσύνθεσης στην μεταπολεμική περίοδο, του παραγωγικού ιστού της επαρχίας, της αποδιοργάνωσης των Ελλαδικών περιφερειών, του Ελλαδικού περιφερειακού ιστού. Δεν χρειάζεται επίσκεψη σε όλους τους αθηναικούς «οικισμούς» για να φανεί το πραγματικό κοινωνικό τους περιεχόμενο. Φτάνει να κάμει κανείς κούλουμα στον Άη – Γιάννη τον Λουμπαρδιάρη. Εκεί θα δεις τους νεοαθηναίους κύκλους – κύκλους με τα «τοπικά» όργανα, πίπιζες, νταούλια, κλαρίνα, φλογέρες, Ρουμελιώτες, Ηπειρώτες, Μακεδόνες…Ροζιασμένα χέρια, βαθιές κοψιές στα πρόσωπα και χρώμα σκούρο και ξασπρισμένο μαζί. Οι γέροι με τα «ντόπια», οι μεσαίοι με τα «ευρωπαϊκά» και οι νέοι μα τα μπλού – τζιν και το ψηλό τακούνι. Όταν τελειώσει το πανηγύρι θα περιμένει κανείς και θα ελπίζει να γυρίσουν όλοι σπίτια τους. Γυρίζουν στο Αιγάλεω, το Περιστέρι, την Πετρούπολη, τα Λιόσια, του Αγίου Αναργύρους…στην Αθήνα.
Σε μια Αθήνα που είναι η σπατάλη και παρασιτικοποίησης της Ελληνικής οικονομίας: χιλιάδες τόνοι εισαγόμενα καύσιμα για το «ταξίδι» από το σπίτι στην δουλειά 60% απασχόληση σε «υπηρεσίες» … περίπτερα, καφενεία, γραφεία, χαρτοβασίλειο. Στην Αθήνα που είναι η αποσύνθεση του Ελληνικού κοινωνικού ιστού και ο πολιτισμικός ξεπεσμός της ξενόφερτης κουλτούρας, του νεωτερισμού όπου θερίζει η κόκα-κόλα, το μπλού – τζιν, και το φανελάκι με τον Τσέ Γκεβάρα. Την Αθήνα που είναι η ανία του οκτάωρου της απασχόλησης χωρίς νόημα και της κοινωνικής δράσης χωρίς νόημα. Την Αθήνα, της βρώμας, του άγχους, και της βίας της καθημερινής ζωής, της μάχης του λεωφορείου, του ταξί, των πληροφοριών του ΟΤΕ, της βίας που θα καταλήξει «φυσιολογικά» σε μια γενικευμένη αστική βία του τύπου της Νέας Υόρκης. Υπάρχει μια ουσιαστική διαφορά μεταξύ της Αθήνας και των ομοίων της οικιστικών συγκεντρώσεων όπως η Άγκυρα, η Τεχεράνη, η Λίμα, η Σεούλ και αυτών που ιστορικά αναφέρονται σαν μεγαλουπόλεις, όπως το Παρίσι, η Βιέννη, το Βερολίνο, το Λονδίνο. Οι δεύτερες υπήρξαν δημιούργημα οικονομικής ισχύος και κοινωνικής ασφάλειας. Οι πρώτες – και η ελληνική πρωτεύουσα – είναι δημιούργημα οικονομικής εξαθλίωσης και κοινωνικής ανασφάλειας. Γι’ αυτό όλα στην Αθήνα δημιουργούν την αίσθηση του φτηνού, του προσωρινού, του ατελείωτου, του όπως – όπως από την πλακόστρωση της Πλατείς Συντάγματος μέχρι τους χωματόδρομους και τους ανοιχτούς οχετούς της Νίκαιας. Είναι αποφασιστικής σημασίας η κατανόηση αυτής της πραγματικότητας για την αντιμετώπιση του Ελληνικού Χωροταξικού προβλήματος και του προβλήματος της ίδιας της Αθήνας. Πραγματικότητας που μας κάνει χώρα του Τρίτου Κόσμου.
Συμπερασματικά
Η σημερινή Χωροταξική εικόνα της Ελλάδας είναι αποτέλεσμα συνεχώς οικονομικών και κοινωνικών αναπροσαρμογών στο ανθρωπογεωγραφικό σύστημα της Χώρας. Οι περιφέρειες που αποτέλεσαν το φυσικό – οικονομικό – κοινωνικό πλαίσιο της νεοελληνικής κοινωνίας βρίσκονται σε αποσύνθεση σαν αποτέλεσμα της αποσύνθεσης του παραγωγικού και κοινωνικού ιστού. Γι’ αυτό η Χωροταξική εικόνα της Ελλάδας είναι εικόνα ανισορροπίας και συγκρούσεων περιβάλλοντος – κοινωνικό – οικονομικού γίγνεσθαι. Η Αθήνα είναι προϊόν αυτής της ανισορροπίας και ταυτόχρονα το στοιχείο που επιφέρει την μεγαλύτερη παραμόρφωση στον Εθνικό Χωροταξικό ιστό. Σήμερα δεν νοείται πλέον ανεξάρτητη Χωροταξική θεώρηση της Αθήνας και της Ελλάδας. Η κατάσταση της Πρωτεύουσας και η κατάσταση του υπολοίπου Εθνικού Χώρου είναι οι δύο αλληλοσυμπληρούμενες όψεις του ίδιου προβλήματος. Του προβλήματος της οικονομικής, κοινωνικής, πολιτισμικής και «περιβαλλοντικής», δηλαδή καθολικής, κρίσεως της σύγχρονης Ελλάδας.
Προϋποθέσεις χωροταξικής ανασυγκροτήσεως
Δεν υπάρχει απλώς ανάπτυξης της επαρχίας και υδροκεφαλικός παρασιτισμός της Αθήνας αλλά τάσις καθολικής εθνικής καταρρεύσεως, κοινωνικής – οικονομικής – πολιτιστικής – περιβαλλοντικής. Η Ελλάδα ζει στο άγχος εθνικής και κοινωνικής ανασφάλειας. Η ανασυγκρότησης της χώρας θα αρχίσει με την συνειδητοποίηση αυτής της πραγματικότητας του σήμερα, και μαζί, με την συγκεκριμενοποίηση του ελληνικού οράματος ζωής για το αύριο. Από εδώ θα καθοριστούν και οι στόχοι του Χωροταξικού Σχεδιασμού για την υλοποίηση του οράματος. Παρά την ανάγκη ευρείας κοινωνικής συμμετοχής για την συγκεκριμενοποίηση οράματος και στόχων, μια πρώτη προσέγγιση τους γίνεται δυνατή με την παρατήρηση των ιστορικών αντιδράσεων του ελληνικού λαού στο σημερινό γίγνεσθαι, και των πάσης φύσεως αντιδράσεων που εκφράζουν – συχνά συγκεχυμένα – τις ενδόμυχες κοινωνικές προσδοκίες του. Η παρατήρησης καταλήγει σε δύο διαπιστώσεις: Την απόφαση και την ανάγκη για εθνική ανεξαρτησία και ασφάλεια, και την προσδοκία για την κατάκτηση μιας ζωής αξιοβίωτης μέσα στην κοινωνία και τον τόπο που έχει τις ρίζες του ο καθένας, Κρήτη, Ρούμελη, Μωριά, Κεφαλονιά…
Το ελληνικό αναπτυξιακό – χωροταξικό μοντέλο
Οι διαπιστώσεις αυτές διαγράφουν ένα αναπτυξιακό μοντέλο με δύο βασικά σκέλη: Την διασφάλιση των υπαρξιακών αναγκών του Έθνους μέσα στα πλαίσια του εθνικού χώρου, και την διασφάλιση των αναγκών του ατόμου ζωτικών – κοινωνικών – δημιουργικών μέσα στα πλαίσια της περιοχής όπου ζει ή όπου προσδοκεί να ζήσει. Το πρώτο σημαίνει ότι η Ελλάδα με τις δικές της δυνάμεις θα είναι σε θέση να ικανοποιήσει τις βασικές ανάγκες του λαού της: διατροφή, στέγη, περίθαλψη, παιδεία, άμυνα. Εδώ υπάρχει η μεγάλη σύγχυση και ο αποπροσανατολισμός που δεν έχει πάντα αθώα προέλευση. Το υπαρξιακό επίπεδο ενός Έθνους συγχέεται με το επίπεδο της γενικότερης «προόδου» και επαφής του με τον παγκόσμιο πολιτισμό. Κανένας λαός, καμία χώρα σήμερα δεν μπορεί να απομονωθεί οριστικά μέσα στα σύνορα της ή να στερηθεί τις παγκόσμιες κατακτήσεις στις τέχνες, τις επιστήμες, την τεχνολογία, την κοινωνική περίθαλψη. Αλλά και κανένας λαός δεν μπορεί πλέον να υπάρχει σαν κοινωνικοιστορική οντότης, αν δεν διασφαλίζει στην χώρα του μέσα, με τις δικές του δυνάμεις, την ύπαρξη του: PRIMUM VIVERE, DEINDE PHILOSOPHARE.
Το δέυτερο σκέλος του αναπτυξιακού μοντέλου, σημαίνει ότι κάθε περιοχή της χώρας θα προσφέρει στο άτομο και την οικογένεια ευρύ πεδίο επιλογών δουλειάς και ζωής, με αίσθηση μονιμότητας, που είναι η αναγκαία συνθήκη για την διατήρηση της κοινωνίας και την ύπαρξη πολιτισμού.
Αυτό το αναπτυξιακό μοντέλο που φαίνεται να απηχεί τις ενδόμυχες προσδοκίες του ελληνικού λαού και οι χωροταξικοί στόχοι που θέτει βρίσκονται σε οξεία σύγκρουση με την σημερινή αναπτυξιακή πορεία της χώρας, και το σημερινό χωροταξικό γίγνεσθαι. Η Ελλάδα χάνει συνεχώς την υπαρξιακή της υπόσταση και γίνεται «εξάρτημα» ενός αβέβαιου παγκόσμιου συστήματος. Οι ελληνικές κοινωνίες γίνονται κομμάτι μιας παγκόσμιας ανθρωπόμαζας, και ο ελληνικός χώρος κομμάτι μιας άμορφης παγκόσμιας οικουμένης (της περίφημης Οικουμενόπολης!).
Ποιοι θα μπορούσαν να είναι διαγραμματικά οι επιθυμητοί χωροταξικοί στόχοι και πως αντιπροσωπεύονται στο σημερινό γίγνεσθαι;
Ο γενικός στόχος θα πρέπει να είναι η ανασυγκρότηση του χωροταξικού ιστού της χώρας. Η επανασύστασις στην θέση της σημερινής αμορφοποίησης του ελληνικού χώρου ενός πλέγματος περιφερειών – όπως μπορούν με τα σημερινά δεδομένα να οριστούν – με σοβαρή εσωτερική, οικονομική, κοινωνική, διοικητική αυθυπαρξία που να επιτρέπει την ολοκληρωμένη ανάπτυξη κάθε κοινωνικού συνόλου.
Ως προς τους επί μέρους στόχους:
Η συντήρηση και προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και των ζωτικών πόρων και όχι η ανεξέλεγκτη καταστροφή και σπατάλη τους με την μόλυνση των νερών, την διάβρωση των εδαφών, την κατασκευή οικισμών αυτοκινητόδρομων, αεροδρομίων στις παραγωγικές εκτάσεις που αποτελούν την μοναδική υποθήκη του Έθνους. Εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου με κριτήρια τις μακρόχρονες εθνικές ανάγκες και όχι παράδοση του στην χίμαιρα του παγκόσμιου χρηματιστηρίου. Ανάπτυξη εθνικής τεχνολογίας που αποτελεί το θεμελιακό στοιχείο εθνικής οικονομίας και άμυνας και όχι εξάρτηση από την ανεξέλεγκτη εισαγωγή μιας ασυνάρτητης τεχνολογικής συλλογής που απομυζά την οικονομία, βαθαίνει την εξάρτηση και παραμορφώνει τις κοινωνικές και οικονομικές σχέσεις. Οικονομικό προγραμματισμό με έμφαση την μεγιστοποίηση της απασχολήσεως και όχι την εισαγωγή ξένου κεφαλαίου και εξαγωγή εργατικών χεριών. Αποκεντρισμό της οικονομίας και εξισορρόπηση όλων των κλάδων σε περιφερειακό επίπεδο και όχι συγκεντρωτισμό γιαγαντισμό και περιφερειακή «εξειδίκευση» που τελικά καταλύει την κοινωνία (πόσοι θα μείνουν στον Άγιο Νικόλα να γίνουν ξενοδόχοι, στην Πύλο να δουλεύουν σε ναυπηγεία, στις βαμβακοπεριφέρειες, τις καπνοπεριφέρειες, τις πορτοκαλοπεριφέρειες; Που και πως θα υπάρξει ολόκληρη κοινωνία;).
Έμφαση στην εσωτερική αγορά, στην ενίσχυση των ανταλλαγών σε όσο το δυνατόν μικρότερη κλίμακα, και όχι στην εξωτερική αγορά με εξάρτηση από την εξαγωγική υστερία που ελέγχεται από «ανεξέλεγκτες» δυνάμεις. Αναπτυξιακό στόχο τις αγροτικές περιοχές και όχι τα αστικά κέντρα. Ζωντανά αστικά κέντρα _ όχι καταυλισμοί – υπάρχουν μόνο όπου υπάρχει ζωντανή αγροτική οικονομία (οι περίφημες προβλέψεις, 80% αστικός πληθυσμός και 20% αγροτικός πληθυσμός αποτελούν αδόκιμα ή ολοκληρωτικά εφευρήματα). Ενίσχυση των υπαρχόντων αγροτικών οικισμών – των χωριών – που αποτελούν τον ισχυρότερο και αρχαιότερο κοινωνικό θεσμό και ακρογωνικό λίθο της εθνικής άμυνας και όχι «μεταφορές» και «συγκεντρώσεις» που έχουν αμφίβολη ιδεολογική προσέλευση. Εξισόρροπη ανάπτυξη αυτού, σε όλα τα επίπεδα και περιοχές, γεωργίας και βιομηχανίας, όχι ανεξάρτητη και τελικά ανταγωνιστική ανάπτυξη τους. Κατανόηση ότι ο στρατηγικός κλάδος για σωστή ανάπτυξη οποιασδήποτε χώρας και περιοχής είναι η γεωργία με ολόκληρο το πλέγμα βιομηχανιών και υπηρεσιών που στηρίζει (π.χ. η οικονομική ισχύς των ΗΠΑ βασίζεται στο πλέγμα AGROBUSINESS).
Ο στόχος για τη Αθήνα
Ο στόχος για το «Χωροταξικό Αθηνών» έχει διατυπωθεί απλά από το λαό: να αδειάσει η Αθήνα και να γυρίσει ο κοσμάκης σπίτι του. Μη ρεαλιστικός; Οπωσδήποτε πιο ρεαλιστικός για την ασφάλεια της χώρας από ότι η σημερινή κατάστασης: πληθυσμιακός εγκλωβισμός στην Αθήνα τριών εκατομμυρίων (το 30% του ελληνικού πληθυσμού) που προβλέπεται επισήμως να ξεπεράσουν τα τέσσερα. Συγκεντρωτισμός στην ίδια περιοχή του 50% της συνολικής βιομηχανίας της χώρας. Εξασφάλιση του νερού για τις ανάγκες του μισού μελλοντικού πληθυσμού από ένα γιγαντιαίο – για την ελληνική οικονομία και εν γένει τεχνική αναπτυξιακή υποδομή – φράγμα του Μόρνου που θα το διοχετεύει από έναν αγωγό μήκους 186 χιλιομέτρων (!) που θα διασχίζει σήραγγες μήκους 67 χιλιομέτρων (!!)…αν τελικά ολοκληρωθεί το έργο, σταθή το φράγμα, συγκρατηθεί το νερό, και λειτουργήσουν αγωγοί και σήραγγες!!!. Εξάρτησις της διατροφής και της οικονομικής υπόστασης των εκατομμυρίων νεοαθηναίων από την απρόσκοπη λειτουργία του παγκόσμιου συστήματος μεταφορών, την παγκόσμια ευημερία, και την ειρήνη στο Αιγαίο και την Μέση Ανατολή.
Ένας νέος Ηρόδοτος θα χαρακτήριζε το πνεύμα που διέπει την σύγχρονη ελληνική πολιτεία σαν εθνική σχιζοφρένεια: Το ένα μέρος του «εθνικού φρενός» ενισχύει την εθνική άμυνα με τεράστιους αμυντικούς προϋπολογισμούς για εξοπλισμούς, πολυάριθμο στράτευμα και πολεμικές βιομηχανίες για μακροχρόνια προοπτική και το άλλο την … υπομονεύει με τον επισφαλή οικονομικό και χωροταξικό σχεδιασμό. Αν υπάρχει κίνδυνος, γιατί υπάρχει τέτοια ανευθυνότης και μακαριότης ως προς τον αναπτυξιακό και χωροταξικό ιστό που θα έπρεπε να αποτελεί το θεμελιακό στρατηγικό στοιχείο της εθνικής άμυνας; Αν δεν υπάρχει κίνδυνος γιατί υπάρχουν τεράστιοι αμυντικοί προϋπολογισμοί που παραλύουν τις δυνατότητες ολοκληρώσεως οποιουδήποτε αναπτυξιακού προγράμματος;
Ανάγκη αλλαγής πορείας
Υπάρχουν όλες οι ανθρώπινες δυνατότητες και όλοι οι φυσικοί πόροι για την εθνική ανασυγκρότηση – η θεωρία της «φτωχομάνας» ξέφτισε. Θα είναι έργο δύσκολο αλλά δεν υπάρχει άλλος δρόμος. Οι σημερινές γενιές δε θα επωμισθούν το βάρος του ελληνικού αφανισμού.
Απαιτείται αποφασιστική αλλαγή πορείας. Αλλαγή του συστήματος αξιών που διέπει τα κοινά. Απαλλαγή από μια συμβατική σοφία που έχει ύποπτη προέλευση και ανταγωνίζεται την ελληνική δημιουργική σκέψη και το εθνικό συμφέρον. Χρειάζεται συλλογική πίστη – συνειδητοποίηση και κινητοποίηση ολόκληρου του ελληνικού λαού. Ο ρόλος της χωροταξίας θα μπορούσε να είναι καταλυτικός στην διαδικασία συνειδητοποιήσεως και στη δραστηριοποίηση των πραγματικών «χωροδόμων» που διαμορφώνουν την ζωή και το περιβάλλον.
| ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Αντώνης Τρίτσης: Διδάκτωρ Πολεοδομίας Χωροταξίας του Τεχνολογικού Ινστιτούτου του Ιλλινόϊς (Ι.Ι.Τ.), όπου υπήρξε και καθηγητής το 1969-70 στην έδρα του L. Hilberseimer. Σήμερα είναι καθηγητής Χωροταξίας στο Ινστιτούτο Περιφερειακής Αναπτύξεως της Πνατείου. Η Εργασία αυτή δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ» σε τέσσερα άρθρα από 26-29/1/77. |