1. Η ιστορία της Αθήνας χάνεται στα βάθη των αιώνων. Οι παλαιότερες με βεβαιότητα διαπιστώνουμε υλικές μαρτυρίες ανάγονται στην ύστερη νεολιθική εποχή, δηλ. 5.500 χρόνια πριν, τουλάχιστον. Εποχές ανόδου, ακμής, κυριαρχίας, παρακμής, καταστροφών και αναγέννησης διαδέχονται η μια την άλλη. Και πάντοτε επίκεντρο αυτής της μακρότατης και πολυτάραχης ιστορίας (που πολλές φορές ταυτίζονται με τις σημαντικότερες στιγμές του ελληνισμού) υπήρξε ο γύρω απ’ το βράχο της Ακρόπολης χώρος (η νότια πλευρά – το Εννεάπυλο – οι λόφοι των Νυμφών και των Μουσών – ο Άρειος Πάγος – η Πνύκα – ο Αγοραίος Κολωνός – ο Κεραμεικός) και κυρίως η μεταξύ του άλλοτε χείμαρου Ηριδανού και των βορεινών κλιτύων του βράχου περιοχή: η σημερινή Πλάκα και τα’ Αναφιώτικα φυσικά, εδώ, δεν είναι δυνατόν να επεκταθούμε σ’ αυτό το τεράστιο θέμα, αν και πολλά από τα προβλήματα της Πλάκας και των Αναφιώτικων, συνδέονται άρρηκτα μ’ αυτό το ιστορικό παρελθόν, που τα υλικά κατάλοιπα του πρέπει να βρίσκονται στις ρίζες και τα θεμέλια των σπιτιών τους.
2. Οι περιπέτειες της Πλάκας (πλάκου Αθήνα = Παλιά Αθήνα, στ’ αρβανίτικα) και των κατοίκων της στους νεώτερους χρόνους, αρχίζουν στα 1827, όταν ο Κιουταχής καταλαμβάνει την κατεστραμμένη απ’ τις σκληρές μάχες Αθήνα και, στις 24 του Μάη, την Ακρόπολη. Οι κάτοικοι καταφεύγουν (ακριβώς όπως και στα χρόνια των Περσικών πολέμων) στην Αίγινα, στον Πόρο και την Κούλουρη (Σαλαμίνα). Επιστρέφουν στον τόπο τους μετά τις 3 Φλεβάρη 1830, την ημέρα δηλ. που υπογράφηκε το Πρωτόκολλο του Λονδίνου για την (δήθεν) ανεξαρτησία της Ελλάδας. Ο πληθυσμός της Αθήνας ήταν τότε 4.000 ψυχές περίπου.
3.1 Το πρώτο σχέδιο της νέας πόλης (που δυστυχώς ποτέ δεν εφαρμόστηκε) συντάχθηκε από τους Κλεάνθη – Schaubert στα 1833, όταν η Αθήνα ορίστηκε πρωτεύουσα του νέου κολοβού κράτους. Τοπικά μικροσυμφέροντα και η αδυναμία αποζημιώσεων δεν επιτρέπουν την εφαρμογή αυτού του σχεδίου που εκφράζει βέβαια τις προσδοκίες και τις ελπίδες της ανερχόμενης τάξης των αστών και των εμπόρων. Έτσι η τότε Κυβέρνηση επιβάλει την πρώτη αναστολή οικοδομικών εργασιών και αναθέτει στον fon Klentze την αναθεώρηση του αρχικού σχεδίου. Η μελέτη τελειώνει στα 1835, το νέο ρυμοτομικό εγκρίνεται και οι οικοδομικές εργασίες αρχίζουν με ένταση, κυρίως, στην περιοχή της Πλάκας, αλλά και προς τις νέες περιοχές των Ανακτόρων, Ερμού, Πανεπιστημιού και Σταδίου ως την Κλαυθμώνος. Ξένοι περισσότερο αλλά και έλληνες αρχιτέκτονες, εργολάβοι, τεχνίτες και εργάτες πάντοτε ντόπιοι κι απ’ όλα τα μέρη της Ελλάδας, συμβάλλουν στην ανοικοδόμηση της πρωτεύουσας.
3.2 Στην Πλάκα, απ’ τα πριν την απελευθέρωση χρόνια, ελάχιστα κτίσματα είχαν σωθεί και έτσι η περιοχή στα σύνολα της, καθώς μάλιστα ανοικοδομήθηκε σε μικρό χρονικό διάστημα, παρουσιάζει σήμερα μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ενότητα μορφολογικού χαρακτήρα. Αλλά μόνο στα κτίρια της. Όχι όμως και στην πολεοδομική της συγκρότηση, που αντίθετα, βασίζεται στην παλαιότερη, των χρόνων της Τουρκοκρατίας, ρυμοτομία και πολεοδομική γενικώτερα οργάνωση. Η Πλάκα λοιπόν δεν είναι καθόλου αντιπροσωπευτική και τυπικά νεοκλασικής γειτονιάς της Αθήνας. Και αυτό είναι φυσικό, αφού με την όλη αρχιτεκτονική της έκφραση μας δίνει την εικόνα μιας κοινωνίας που δεμένη ακόμα με το μεσαιωνικό της παρελθόν (παραγωγικά, οικονομικά, κοινωνικά) αρχίζει να φοράει το ένδυμα της μεταλλαγής και της μελλοντικής της συγκρότησης.
3.3 Ταυτόχρονα στις ΒΑ περιοχές της Πλάκας, στη ρίζα του βράχου της Ακρόπολης όπου η κλίση είναι μεγάλη και ο τόπος δύσβατος και ακατάλληλος γενικά για την ανάπτυξη μιας αστικής γειτονιάς, εγκαθίστανται πολλοί απ’ τους μαστόρους που εργάζονται για την οικοδόμηση της πρωτεύουσας. Επειδή στην πλειοψηφία τους προέρχονται από την Ανάφη (το άγονο νησί – γνωστό τόπο εξορίας), ο συνοικισμός παίρνει την ονομασία: «τα’ Αναφιώτικα». Ο όλος χαρακτήρας του και με την πολεοδομική του συγκρότηση με τον αρχιτεκτονικό γενικά χαρακτήρα των κατοικιών θυμίζει έντονα την νησιώτικη προέλευση των οικιστών του. Δεν είναι περιοχή εργατική. Είναι ο τόπος εγκατοίκισης των εξειδικευμένων τεχνιτών (πελεκάνων – μαρμαράδων – χτιστών κ.α.) που εργάζονται σχεδόν πάντοτε οργανωμένοι σε ομάδες (κομπανίες). Η δημιουργία, ανάπτυξη, εξέλιξη της Πλάκας, των Αναφιώτικων και των άλλων παλαιών περιοχών της Αθήνας, ελάχιστα έχει μελετηθεί, από κάθε άποψη, και κυρίως σαν έκφραση της κοινωνικής εξελικτικής διαδικασίας. Η μέχρι σήμερα επιβίωση (κατά κάποιο τρόπο) της Πλάκας και των Αναφιώτικων, σημαίνει πραγματικά την διατήρηση της υλικής μαρτυρίας αυτής της πορείας..
3.4 Το αρχικό σχέδιο της Αθήνας των Κλεάνθη – Schaubert προτείνει την μετατροπή των περιοχών της Πλάκας, Αναφιώτικα, Βλασαρούς, Κεραμεικού, μέρους του Κολωνού κ.α. σ’ εκτεταμένο αρχαιολογικό χώρο. Ήταν η έκφραση της αρχαιολατρείας, που τόσα σημαντικά βέβαια πρόσφερε για τη γνώση του αρχαίου κόσμου, αλλά και σε τόσες φοβερές και εγκληματικές καταστροφές της μεσαιωνικής και κυρίως της νεώτερης πολιτιστικής μας κληρονομιάς οδήγησε – και οδηγεί ακόμα. Εδώ θα πρέπει να τονίσω ότι, αυτό το παλιό όνειρο (που δεν αποτελεί παρά έναν απόηχο του αστικού μεγαλοϊδεατισμού που τόσο δεινά εσώρευσε στον ελληνισμό) το κατεστημένο των ελλήνων Αρχαιολόγων (είτε με τη μορφή της Αρχαιολογικής υπηρεσίας, είτε με το «κύρος» των Πανεπιστημιακών Σχολών, είτε με το πρόσωπο της ανεξιχνίαστης Αρχαιολογικής Εταιρείας) αλλά και το διεθνές αρχαιολογικό κατεστημένο, που εδώ εκφράζεται με τις ξένες (αποικιοκρατικές συνήθως νοοτροπίες) αρχαιολογικές σχολές, ουδέποτε το εγκατάλειψε. Αυτή η άποψη της μετατροπής της Πλάκας, των Αναφιώτικων, του Κολωνού κ.α.α περιοχών, σε μια τεράστια αρχαιολογική έρημο κατά το πρότυπο της Αρχαίας Αγοράς και του Κεαρμεικού και της ανοικοδόμησης ψευδοαρχαίων τερατουργημάτων κατά το πρότυπο της «Στοάς του Αττάλου» (μνημείο της υποτέλειας των Αθηναίων, αρχαίων και σύγχρονων, στους ξένους) είναι η πηγή των περισσοτέρων προβλημάτων αυτών των περιοχών. Και ασφαλώς δεν είναι τυχαία η συγκυρία ότι και εδώ, τώρα πια κυρίως οι Αμερικανοί, με το προσωπείο της Αρχαιολογικής τους Σχολής παίζουν τον προεξάρχοντα ρόλο. Είναι γνωστό ότι, από πολλά χρόνια, γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, η Πολιτεία με πολλούς τρόπους εξωθεί τους κατοίκους σ’ εγκατάλειψη των περιοχών Πλάκας – Αναφιώτικα. Αφαίρεση του στοιχειώδους δικαιώματος να χτίζουν το σπίτι τους, μεθόδευση των προσπαθειών για υποβιβασμό των περιοχών σε γειτονιές «δεύτερης ποιότητας» με την ανεξέλεγκτη δράση πρακτικών, φασιστών (ελλήνων και ξένων), προαγωγών, χασικλήδων, κακοποιών κάθε είδους, άρνηση παροχής των απλούστερων λειτουργιών και διευκολύνσεων, αναγκάζουν τελικά τους ιδιοκτήτες (όταν τα σπίτια τους έχουν γίνει ουσιαστικά ακατοίκητα) να αποδεχθούν το εξευτιλιστικό τίμημα απαλλοτρίωσης που τους προσφέρει το Κράτος και να εγκαταλείψουν την πατρογονική γη τους. Και όταν, παρά τις πιέσεις, οι κάτοικοι αρνούνται να ξεκόψουν απ’ τις ρίζες τους, μπαίνει μπροστά στο σύστημα της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης για «αρχαιολογικές έρευνες». Η ιστορία ξεκινάει από μακριά. Κεραμεικός, Βλασαρού, μεγάλο κομμάτι της Πλάκας έχουν ήδη κατεδαφιστεί και οι περιοχές έχουν ανασκαφεί και απομονωθεί απ’ την πόλη. Τα’ Αναφιώτικα απειλούνται άμεσα, η Πλάκα ακολουθεί, σύντομα θαρθεί η σειρά του Κολωνού και πάει λέγοντας ή μάλλον γκρεμίζοντας. Αυτή η εξαθλίωση και τέλος ο θάνατος των τελευταίων παλαιών συνοικιών της Αθήνας, που μεθοδεύεται έντεχνα, είναι ένα πραγματικό έγκλημα ενάντια στην πολιτιστική συνεχιζόμενη παράδοση του τόπου. το Κράτος, το Κράτος της δεξιάς που κυβερνάει αδιάλειπα αυτό τον τόπο, δολοφονεί την ιστορία μας.
3.5 Δεν είναι δυνατόν εδώ να μην επισημάνω και την υποκρισία των «αρμοδίων» και των κάθε είδους «διανοουμένων» που αφού επί δεκαετίες άφησαν εσκεμμένα να καταστραφούν (συχνά οδυρόμενοι και διαμαρτυρόμενοι γι’ αυτό), όλες τις νεοκλασικές περιοχές της Αθήνας και του Πειραιά (αλλά και των όλων των νεώτερων πόλεων) έρχονται τώρα να επιδείξουν πάλι ένα όψιμο και εκ του πονηρού ενδιαφέρον για «την μοναδική νεοκλασική περιοχή της Αθήνας», την Πλάκα. Θα θέλαμε όμως να μάθουμε πόσα απ’ τα σπίτια που έχουν απαλλοτριωθεί συντηρήθηκαν και πως; Αντίθετα πόσα εγκαταλείφθηκαν επίτηδες ώστε να καταρεύσουν ή κατεδαφίστηκαν αμέσως και ανενδίαστα; Θα θέλαμε να μάθουμε ποιες είναι οι μελέτες που γίνανε γι’ αυτήν την μοναδική περιοχή – μελέτες αποτύπωσης, φωτογράφησης, τοπογράφησης, τεκμηρίωσης; Ποιες οι μελέτες προστασίας και συντήρησης; Ποια τα ποσά με τα οποία ενισχύθηκαν οι κάτοικοι για τη συντήρηση των σπιτιών τους και την βελτίωση των άθλιων όρων διαβίωσης που αναγκαστικά υπάρχουν στην περιοχή; Ποιες οι τεχνικές και καλλιτεχνικές συμβουλές που τους δόθηκαν; Ο κατάλογος με τις ερωτήσεις, αν συνεχίσω, θα είναι μεγάλος. Σταματώ, γιατί η απάντηση δεν υπάρχει. Δεν μπορούν πια να μας εξαπατούν. Το δήθεν ενδιαφέρον για την Πλάκα και τα’ Αναφιώτικα τούτη τη συγκεκριμένη στιγμή είναι ένα ακόμη όπλο που όπως συνήθως η Κυβέρνηση και οι ουραγοί «διανοούμενοι» υποστηρικτές της, καταφέρνουν να στρέψουν έναντι στα πραγματικά συμφέροντα του λαού και του τόπου.
4.1 Οι απόψεις που υπάρχουν σήμερα και έχουν διατυπωθεί, για τις περιοχές Πλάκας – Αναφιώτικα είναι συνοπτικά οι παρακάτω:
α . Να μετατραπεί σε αρχαιολογική έρημο – να αποκοπεί από την Πλάκα και να ενωθεί με τον χώρο της αγοράς και της Ακρόπολης. Όνειρο καθώς αναφέραμε των κλασικών αρχαιολόγων και της αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής κυρίως.
β. Να «διασωθεί» όπως είναι, σαν νεοκλασική περιοχή με μουσειακό βασικά χαρακτήρα, ενώ ταυτόχρονα θα μπορούσανε να γίνουν έρευνες αρχαιολογικές στους ελεύθερους χώρους και κάτω απ’ τα θεμέλια.
γ . Ποικιλία προτάσεων ανάμεσα στις α) και β). Π.χ. τμήμα αρχαιολογικό – τμήμα νεοκλασικό ή αρχαιολογικός χώρος όπου θα παραμείνουν τα σημαντικά νεοκλασικά κτίρια και δείγμα κ.λ.π.
δ . Ν’ απαλλοτριωθεί η περιοχή και με διάφορους τρόπους ν’ αξιοποιηθεί τουριστικά (Συνοικισμός καλλιτεχνών – υψηλού τουρισμού κ.λ.π.). Αυτή η τελευταία λύση, που μπορεί να συγκερασθεί με τις παραπάνω, παρουσιάζει το «πλεονέκτημα» ότι μπορεί να παραδοθεί η περιοχή σε κάποιο απ’ τα γνωστά μονοπώλεια μελετών και κατασκευών γι’ αυτή την αξιοποίηση και γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο η τάση αυτή καλλιεργείται έντονα. Οι αιώνιοι «εστέτ» και μια μερίδα της ελιτίστικης αριστεράς παίζουν και εδώ το θλιβερό ρόλο του.
4.2 Χαρακτηριστικό πάντως είναι ότι σ’ όλες τις απόψεις που διατυπώνονται, η ύπαρξη και η γνώμη των κατοίκων αγνοούνται συστηματικά. Όμως για μια πραγματικά δημοκρατική αντίληψη της έννοιας της τοπικής ανάπτυξης και αυτοδιοίκησης, αυτό είναι εντελώς απαράδεκτο. Είναι αδιανόητο να γίνονται προτάσεις για το μέλλον μιας ολόκληρης περιοχής, χωρίς τη σύμφωνη γνώμη της πλειοψηφίας των κατοίκων. Στην περίπτωση της Πλάκας – Αναφιώτικα όχι μόνο αυτό το απαράδεκτο συμβαίνει, αλλά ούτε καν η γνώμη της ευρύτερης περιοχής του Δήμου της Αθήνας ζητήθηκε ποτέ. Και να ακούστηκε, ουδέποτε εισακούστηκε.
5. Έχοντας σαν βασικές προϋποθέσεις τα δύο κύρια σημεία που τονίστηκαν παραπάνω, δηλ. το ότι οι περιοχές Πλάκας – Αναφιώτικα έχουν ειδική σημασία και ειδικά προβλήματα και το ότι τίποτα δεν μπορεί να γίνει χωρίς την σύμφωνη γνώμη και συμμετοχή των μόνιμων κατοίκων τους, διατυπώνω την παρακάτω πρόταση. Να ιδρυθεί ανεξάρτητος φορέας, με τη μορφή συνεταιρισμού, από τους μόνιμους κατοίκους της περιοχής. Σήμερα, αναγκαστικά θα κινηθεί στα υπάρχοντα θεσμικά και νομικά πλαίσια, αργότερα όμως, κάτω απ’ τις νέες συνθήκες που σίγουρα θα δημιουργηθούν θα είναι ο φορέας εκείνος που θα αποφασίσει σαν όργανο αυτοδιοίκησης και αυτοδιαχείρισης για το μέλλον της περιοχής. Πρώτα απ’ όλα όμως ο φορέας θα πρέπει ν’ ασχοληθεί (χρησιμοποιόντας μόνιμα στελέχη ή σε συνεργασία με ειδικούς συνεργάτες) με τα παρακάτω βασικά θέματα:
5.1 Λεπτομερή συλλογή όλων των στοιχείων που απαιτούνται για τη συνολική μελέτη οργάνωσης της περιοχής.
5.2 Λεπτομερής καταγραφή, αρχειοθέτηση και μελέτη του όλου μνημειακού υλικού.
5.3 Επισήμανση και ανάλυση όλων των προβλημάτων της περιοχής, σε συσχετισμό πάντοτε με τα γενικώτερα προβλήματα της Πρωτεύουσας. Καταγραφή και ανάλυση των απόψεων που έχουν διατυπωθεί για τα προβλήματα και το μέλλον της Πλάκας.
5.4 Συνεχής και σαφής ενημέρωση των κατοίκων πάνω σ’ όλα τα παραπάνω ζητήματα, ώστε τελικά αυτοί οι ίδιοι, σωστά και πλατειά πληροφορημένοι, να μπορέσουν να συμμετάσχουν στην εξερεύνηση της καλύτερης λύσης για το μέλλον της γειτονιάς τους. Η λύση αυτή θα είναι, κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες, και η μόνη γενικά αποδεκτή. Γιατί ο κάθε πολίτης πρέπει να έχει διαμορφωμένη γνώμη και αποφασίζει για το σπίτι του, τη γειτονιά του, την πόλη του, τη χώρα του.
6. Απλά και περιφραστικά θάθελα να καταλήξω προτείνοντας στους Πλακιώτες και στους Αναφιώτες προς τους οποίους κυρίως αποτείνονται αυτές οι σκέψεις ν’ αναπτύξουν οι ίδιοι, γιατί είναι και οι μόνοι που το δικαιούνται, τον αγώνα για τη σωτηρία των σπιτιών τους, της παράδοσης και της ιστορίας της γειτονίας τους. Η Πλάκα και τα’ Αναφιώτικα τους ανήκουν – η Ελλάδα μας ανήκει.