του Ευθύμιου – Σπυρίδων Γεωργίου*
«Today there are 180.000 more people
Living in urban areas than there were yesterday.
There will be another 180.000 there are when you wake up tomorrow
And another 180.000 the day after that…» Professor Cliff Hague
Συγκριτική μελέτη του συστήματος χωρικού σχεδιασμού στην Ολλανδία και την Ελλάδα
Εισαγωγή
Το σύστημα χωρικού σχεδιασμού, η ταξινόμηση ουσιαστικά σε εθνικό επίπεδο, σε περιφερειακό, σε τοπικό και σε επίπεδο πολιτών διαμορφώνεται στο θεσμικό πλαίσιο. Το τρόπος εφαρμογής και λειτουργίας ποικίλει ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες κάθε χώρας που στο θεσμικό υπόβαθρο βρίσκονται η κουλτούρα, ο πολιτισμός, οι υλικές και ηθικές αξίες των χωρών. Eντοπίζονται ορισμένα κοινά σημεία μεταξύ κρατών – μελών της Ευρώπης εκτός από τις σημαντικές διαφορές.
Ουσιαστικά το σύστημα χωρικού σχεδιασμού σε εθνικό επίπεδο βασίζεται στα μέτρα και τους στόχους που μετασχηματίζουν την κατανομή χρήσεων γης. Οι στόχοι διαφέρουν από χώρα σε χώρα και διακρίνονται σε κοινωνικούς, δημογραφικούς, οικονομικούς.
Παρουσιάζονται δεδομένα ανάλυσης και παραγωγής θεσμικών εργαλείων και των πολιτικών για τα κράτη – μέλη της Ε.Ε. Ειδικά έμφαση δίνεται στα επίπεδα σχεδιασμού Ολλανδίας που είναι προϊόν τω ευρωπαϊκών οδηγιών και των εθνικών πολιτικών που διαμορφώνονται με ευελιξία στις ιδιαιτερότητες της χώρας. Στην μελέτη αναλύεται ο τρόπος που ο χωρικός σχεδιασμός, συγκεκριμένα η εφαρμογή σε μεσοπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο πλαίσιο, στο πώς συμβάλλει στη διατήρηση του επιπέδου ανάπτυξης, στη ανταγωνιστικότητα της επιχειρηματικότητας και στην εναρμόνιση με κοινοτικές οδηγίες της Ε.Ε.
Τέλος, αναφέρονται τα κοινά σημεία και οι διαφορές με το ελληνικό σύστημα χωρικού σχεδιασμού, δηλαδή των επιπέδων και των δομών των δύο συστημάτων σχεδιασμού.
Η ιεράρχηση του συστήματος χωρικού σχεδιασμού στην Ολλανδία
Τα βασικά χαρακτηριστικά των επιπέδων ενσωμάτωσης ιεραρχούνται ως προς τη διαμόρφωση στρατηγικών πλαισίων σε μακροπρόθεσμους στόχους. Η ιεράρχηση αποτελείται στα παρακάτω κομμάτια:
- Το Εθνικό Πλαίσιο.
- Το Επαρχιακό / Περιφερειακό – Urbanregion
- Το τοπικό ή επίπεδο κοινωνίας – Region
- Το ευδιάκριτο πεδίο των πολιτών
Στο επίπεδο που ονομάζεται επίπεδο πολιτών υπάρχουν ορισμένες διαφορές με το επίπεδο κοινωνίας ή τοπικό επίπεδο.
Το εθνικό επίπεδο σχεδιασμού
Στο εθνικό επίπεδο θέτονται στόχοι σε μεσοπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο σχεδιασμότων παραγωγικών δραστηριοτήτων, χάραξη εθνικής πολιτικής, διαπεριφερειακές σχέσεις. Στο σχεδιασμό συμπεριλαμβάνονται νόμοι, ρυθμιστικά και θεσμικά πλαίσια, νομοθετικές παρεμβάσεις και εισαγωγή νέων διατάξεων, συγκεκριμένα απελευθερώνονται δραστηριότητες και περιορίζονται γραφειοκρατικά κωλύματα.
Εκτός των βασικών σημείων ενδιαφέροντος, τίθενται μακρόπνοοι στόχοι, με βάση τρεις άξονες:
- Η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της χώρας μέσω της ενίσχυσης χωροταξικών και οικονομικών υποδομών.
- Η βελτίωση και η διασφάλιση της ελεύθερης πρόσβασης.
- Η εξασφάλιση ασφαλούς περιβάλλοντος για την ζωή των πολιτών της Ολλανδίας σε ένα ασφαλές περιβάλλον με σεβασμό στον φυσικό και πολιτισμικό περιβάλλον.
Μεταξύ των παρεμβάσεων, ξεχωρίζονται αποφάσεις σχετικά με την αξιοποίηση πηγών ενέργειας, που σε βάθος χρόνου αποδίδονται τόσο σε οικονομικά οφέλη όσο και σε καθαρότερο και ασφαλέστερο περιβάλλον. Η δέσμευση της χώρας είναι ο περιορισμός των εκπομπών αέριων ρύπων μέχρι το 2050.Επίσης, παρεμβάσεις για τις σημαντικές υποδομές στη χώρα, προβλέπονται ευδιάκριτα μέσω του επιπέδου ελέγχου και σχεδιασμού. Έτσι, δίνεται έμφαση για έργα υποδομής, που αφορούν:
- Τις μετακινήσεις τόσο του έμψυχου δυναμικού.
- Τους δρόμους μεταφοράς και διακίνησης εμπορευμάτων εντός της χώρας.
- Τη δημιουργία πυλών εισόδου και εξόδου προς γείτονες χώρες.
Στη κυριότερη πτυχή δίνεται έμφαση στη νομοθετική παρεμβάση. Σε αυτό το πλαίσιο, δρομολογούνται οι καταργήσεις νόμων και διατάξεων, όπου περιορίζεται η δραστηριοποίηση εταιρειών και ιδιωτών σε διάφορους τομείς.
Με αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζεται αφενός η εκμετάλλευση παραγωγικών πηγών από ιδιωτικά κεφάλαια, που είναι ανεκμετάλλευτα και αφετέρου η στέρηση από το κράτος σε σημαντικά κεφάλαια από επενδύσεις και από φορολόγηση. Βασικοί άξονες παρεμβάσεων για επιβολή μεταβολών είναι κατά περίπτωση:
- Η ανάγκη για τη εφαρμογή κοινοτικών ή διακρατικών συμφωνιών ή παρεμβάσεων, (για πολιτιστικά θέματα, ενεργειακά θέματα ή σημαντικά περιβαλλοντικά ζητήματα.)
- Σε ζητήματα μεγάλης σπουδαιότητας, (υποδομές, που εκτείνονται σε επίπεδο επικράτειας με αντίκτυπο σε πολλά ζητήματα εθνικού βεληνεκούς.) Το εθνικό επίπεδο σχεδιασμού είναι ανεξάρτητο συγκεκριμένα ως σφαίρα,εσωκλείονται οι λειτουργίες και το πρόγραμμα, που εφαρμόζεται ανά την χώρα.
- Είναι γενικότερο ρυθμιστικό πλαίσιο, ώστε εξαλείφονται οι προβληματικές καταστάσεις δίνοντας δικαιώματα και περιθώρια στα κατώτερα επίπεδα του σχεδιασμού να πραγματοποιούν παρεμβάσεις, με σκοπό να τονώσουν την επιχειρηματικότητα, να βοηθήσουν στην εξισορρόπηση καταστάσεων και να επιλύσουν χρόνια προβλήματα.
Το επαρχιακό επίπεδο
Το επαρχιακό επίπεδο είναι το βασικότερο, συμβάλλει στο κεντρικό κυβερνητικό κορμό όσον αφορά τις παρεμβάσεις, επενδύσεις, προστασία του περιβάλλοντος, διαμόρφωση κατάλληλων χώρων. Στο επαρχιακό επίπεδο συγκαταλέγεται και ο αστικός σχεδιασμός, εφαρμόζονται ειδικές ρυθμίσεις κατά περιοχή διατηρώντας όμως τους κύριους άξονες, όπως η κεντρική εξουσία έχει ορίσει στο εθνικό επίπεδο χωρικού σχεδιασμού.
Διαφορετικές περιοχές εντός της χώρας έχουν διαφορετικές ανάγκες. Σε επίπεδο επαρχιών υπάρχουν επιπλέον ειδικές ρυθμίσεις, ακόμη νομοθετικές, ώστε προσαρμόζονται στις ανάγκες και στα εκάστοτε προβλήματα των περιοχών, ενώ πραγματοποιούνται μελέτες για αποφυγή μεγαλύτερων αρνητικών επιπτώσεων στην κοινωνία και σε κάθε αρμόδιο κράτος – μέλος.
Το τοπικό επίπεδο
Τέλος, το τοπικό επίπεδο ενισχύθηκε περισσότερο, αποκτώντας ελευθερίες στην εφαρμογή ρυθμίσεων κατόπιν συνεννοήσεως με το επίπεδο επαρχιών. Θέματα παρεμβάσεων, αναλύσεων, ρυθμίσεων για την λειτουργία δημόσιων υποδομών γίνονται μόνο από τους δήμους.
Το επίπεδο των πολιτών
Στο τοπικό επίπεδο εντάσσεται και το επίπεδο των πολιτών, που αποκτούν ορισμένες ελευθερίες, και μπορούν να προχωρήσουν μαζί με την τοπική κοινότητα ή τον δήμο στον οποίο δραστηριοποιούνται, σε αλλαγές στο ρυθμιστικό πλαίσιο προς όφελος της κοινότητας των ιδίων των πολιτών, αλλά και του κράτος εν γένει.
Σύγκριση με τα βασικά στοιχεία που προσδιορίζει το EU Compendium ως προς τα επίπεδα σχεδιασμού
Οι ευρωπαϊκές πολιτικές αναφέρονται στις ανάγκες ύπαρξης μακροπρόθεσμων πλάνων, ουσιαστικά ο στρατηγικός σχεδιασμός στα μέλη Ε.Ε συμβάλλει στα πλαίσια της ανάπτυξης και της τήρησης επενδυτικών, περιβαλλοντικών, αστικών και πολιτισμικών όρων. Τα κράτη – μέλη είναι αρμόδια σύμφωνα με τις ευρωπαϊκές οδηγίες και κανονισμούς ουσιαστικά σε κοινή πορεία με την πολιτικής συνοχής σε κοινές δράσεις και στόχους.
Ως προς τον τρόπο διαστρωμάτωσης των επιπέδων στρατηγικού σχεδιασμού και των δομών ουσιαστικά η Ολλανδία προσαρμόζεται με ευελιξία στις εθνικές ιδιαιτερότητες, καθώς διατίθενται τα αναγκαία μέσα για τον καθορισμό κεντρικών πολιτικών, και εκμετάλλευση της αποκεντρωμένης διοίκησης με ταυτόχρονη παροχή ελευθεριών και δικαιωμάτων για παρεμβάσεις που μπορεί να απαιτηθούν.
Οι στόχοι που τίθενται στο πρόγραμμα είναι ευδιάκριτοι και ποσοτικοποιημένοι, όπως ακριβώς ορίζεται και στο EU Compedium, επίσης ορίζονται και οι τομείς στους οποίους θα δοθεί έμφαση, βάσει των προβλέψεων που έχει η χώρα.
Η τυπολογία του χωρικού σχεδιασμού παράλληλα με τους κοινωνικό-οικονομικούς μετασχηματισμούς χαρακτηρίζεται με την πορεία των ιστορικών και πολιτικών φαινομένων.
Ομοιότητες και διαφορές με το Ελληνικό σύστημα σχεδιασμού
Η προσπάθεια σύγκρισης των συστημάτων χωρικών ανάπτυξης ουσιαστικά ως προς το γενικότερο πλαίσιο χωρικού σχεδιασμού παρουσιάζονται πλεονεκτήματά και μειονεκτήματα. Τα κοινά σημεία είναι ελάχιστα, αιτία είναι το διαφορετικό χωρικό σύστημα που εδραιώνεται κατά παραδοσιακό τρόπο στις δύο χώρες.
Σημαντική ομοιότητα είναι ότι τα επίπεδα σχεδιασμού είναι στο ίδιο μήκος κύματος ουσιαστικά η κεντρική λειτουργία είναι η κεντρική εξουσία που είναι κέντρο λήψης αποφάσεων σχεδιασμού και υπάρχει έλεγχος προς τις ιεραρχικά κατώτερες δομές.
Οι παραπάνω διαφορές εμφανίζονται στο επίπεδο υλοποίησης ουσιαστικά οι παρεμβάσεις και οι ελευθερίες που πηγάζουν από τα επίπεδα σχεδιασμού, ώστε δίνεται σημασία σε ιδιωτικούς φορείς και στους πολίτες για επενδύσεις και δυνατότητες ανάπτυξης των πηγών της χώρας. Στη Ελλάδα υπάρχει απουσία ρυθμιστικού και θεσμικού πλαισίου ουσιαστικά αποτελεί εμπόδιο για την εφαρμογή πολιτικών σε επίπεδο Δήμων. Η ανάπτυξη των βασικών ελληνικών πόλεων, κυρίως την δεκαετία του ΄50 και ΄60 στην Αθήνα και την επόμενη δεκαετία στην Θεσσαλονίκη, βασίστηκε στην αντιπαροχή και τα αυθαίρετα. Υπήρχε ελλιπής σχεδιασμός στην οργάνωση των πόλεων. Οι ελάχιστες παρεμβάσεις αναφέρονται σε υπηρεσίες που καθορίζεται από ένα μικρό περιθώριο στις παρεμβάσεις κυρίως με τη χρήση ελέγχου.
Σε επίπεδο επαρχιών-περιφερειών παρουσιάζονται ομοιότητες σε αυτό συμβάλλει η πολιτική συνοχής και κοινής ανάπτυξης της ευρωπαϊκής περιφερειακήςστρατηγικής. Στη Ελλάδα με τις πολιτικές του 3ουμνημονίου συνεργασίας, ουσιαστικά περιλαμβάνεται μεσοπρόθεσμος και μακροπρόθεσμος σχεδιασμός, ώστε είναι η χώρα είναι υπεύθυνη στη εφαρμογή παρεμβάσεων στο χωρικό σχεδιασμό. Ειδικότερα σε θέματα περιβάλλοντος και αστικών παρεμβάσεων η ευρωπαϊκές οδηγίες συμβάλλουν με τη χρηματοδότηση σε δημιουργία έργων ανάπτυξης.
Βιβλιογραφία
- Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, Αθηνά Μπαϊμπά – Ουάλλας, Κωνσταντίνος Σερράος, Ειρήνη Τσακιροπούλου, Βασιλική Χατζοπούλου – Τσαλαβούτα,2005,“ΜΕΛΕΤΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΠΕΔΩΝ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΣΕ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ”
- European Commision, 1997, “EU compendium of spatial planning systems and policies”
- III. Glossaries/European_Glossary /EU_compendium_No_28_of_1997.pdf
- Andy Thornley, Anton Kreukels, 2003, “Metropolitan Governance and Spatial Planning, Comparative Case Studies of European City-Regions”
- SiminDavoudi, 2003, “European Briefing: Polycentricity in European spatial planning: from an analytical tool to a normative agenda”
- Dutch Ministry of Infrastructure and the environment, 2013, “Summary National Policy Strategy for Infrastructure and Spatial Planning”
(*) Γεωργίου Ευθύμιος – Σπυρίδων
Διπλωματούχος Μηχανικός Χωροταξίας & Ανάπτυξης, Πολυτεχνικής Σχολής, Α.Π.Θ
Δημοσιογράφος