(Η’ Πανελλήνιο Συνέδριο Αρχιτεκτόνων, Α’ Ημερίδα, Δράμα 2 – 3 Απρίλη 1983)
«Η περιφέρεια στη σύγχρονη πόλη»
Η περιφέρεια αποτελεί την πιο αυθεντική όψη και εικονογραφία της σύγχρονης πόλης, όπου εκδηλώνονται οι αντιθέσεις του βιομηχανικού πολιτισμού, της περιθωριοποίησης, της αποταμίευσης εργατικής δύναμης.
Στη σημερινή πόλη μπορούμε να ξεχωρίσουμε δύο τύπους περιφέρειας:
α) Η περιφέρεια που ήδη έχει μορφοποιηθεί και συμπληρώνει τον αρχικό ιστό της πόλης ή το ιστορικό κέντρο. (παραδ.: Μενεμένη Θεσσαλονίκης).
β) Η περιφέρεια που διαμορφώνεται από τη συνεχή διεύρυνση της ίδιας της πόλης, όπου ήδη δομημένες ζώνες αναπτύσσονται απρογραμμάτιστα για να καλύψουν τις ανάγκες της ζήτησης κατοικίας, δημιουργώντας ελεύθερες και αδόμητες ζώνες (παράδειγμα ο Φοίνικας στη Θεσσαλονίκη).
Υπάρχουν επίσης περιοχές στα ιστορικά κέντρα ή στον αρχικό ιστό των πόλεων μας, που παρουσιάζουν τα χαρακτηριστικά της περιφέρειας (παράδειγμα: Η Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης).
«Προβλήματα αναδόμησης του ιστού των πόλεων».
Σχεδόν ανεξερεύνητο στην Ελλάδα παραμένει το πρόβλημα: Μιας συνδυασμένης και συγκροτημένης επεμβατικής μεθοδολογίας σ’ εκείνες τις ζώνες της πόλης, όπου έχουν αρχίσει να εκδηλώνονται «ρωγμές» και κενά της αρμονικής και ζωτικής διεύρυνσης του ιστού της, καταλήγοντας στην υποβάθμιση και γκετοποίηση.
Αυτές οι ζώνες με τον υποβαθμισμένο ιστό έχουν ανάγκη περισσότερο από επεμβάσεις «ριζοσπαστικές», παρά από μια συνεχή και απρογραμμάτιστη διεύρυνση, η οποία δημιουργεί συνήθως ζώνες με αναχρονιστικές λειτουργίες.
Η μεταμόρφωση τώρα αυτών των σημείων «ρωγμής» του ιστού της πόλης και της αρμονικής διεύρυνσης των δομών της στα σημεία εκείνα που ήδη είναι κορεσμένη, αποτελεί πρωταρχικό καθήκον, χωρίς να στοχεύουν μόνο στην αναβάθμιση αυτών των περιοχών και στην απλή παρέμβαση, αλλά στη χειραφέτηση και ανάδειξη νέων μορφών κοινωνικής ζωής.
Μέχρι σήμερα τα ρυθμιστικά σχέδια αποτελούσαν λίγο πολύ προγράμματα που ρυθμίζουν τα οικοδομικά τετράγωνα, τα πεζοδρόμια, τις πλατείες και γενικά αποτελούσαν ρυμοτομικά εργαλεία και όχι πολεοδομικά σχέδια με συγκεκριμένη θεώρηση και φιλοσοφία για τη ρύθμιση και πολεοδόμηση του χώρου.
Συχνά, στις ελεύθερες ζώνες την περίοδο βιομηχανικής αναθέρμανσης εφαρμόζεται ένας άλλος χωροταξικός προγραμματισμός: Ο προγραμματισμός εγκατάστασης και χωροθέτησης των βιομηχανικών περιοχών.
Η παρουσία αυτών των βιομηχανικών περιοχών επηρέασε αποφασιστικά το προτσές ανάπτυξης του πολεοδομικού ιστού των παρακειμένων περιοχών, οι οποίες θάπρεπε να περιέχουν και άλλους κοινωνικούς εξοπλισμούς.
Έτσι, έχουμε το φαινόμενο – σε μακροσκοπική κλίμακα – της επέμβασης και «ρωγμής» στον ιστό της πόλης σε μια διαδικασία εφαρμογής της γνωστής «κατά ζώνες» ανάπτυξης (Zoning) σύμφωνα με την οποία, η πόλη κατακερματίζεται κατά ζώνες: το αρχικό κέντρο ή το ιστορικό κέντρο για διευθυντικές και εμπορικές λειτουργίες. Τις βιομηχανικές ζώνες και τέλος τη περιφέρεια με την άμορφη κατοικία – υπνωτήριο.
«Η κατοικία στην περιφέρεια».
Το πρόβλημα της κατοικίας στη περιφέρεια είναι στην ουσία του, το πρόβλημα της κατοικίας στα αστικά κέντρα.
Αν εξετάσουμε το θέμα εμπορευματικοποίησης της κατοικίας στη σύγχρονη εποχή θα πρέπει να σταθούμε στη μεταλλαγή του οικονομικού και θεσμικού πλαισίου της κατοικίας, εντοπίζοντας τα αίτια και τη δομή αυτής της μεταλλαγής, η οποία είναι: η μετατροπή της κατοικίας από κοινωνικό αγαθό σε εμπόρευμα.
Έχει αρχίσει να συνειδητοποιείται πια και στη χώρα μας: Ότι το πρόβλημα της κατοικίας δεν λύνεται με ατομική πρωτοβουλία, αλλά με μια εκτεταμένη εφαρμογή πολιτικής οργανωμένης και μαζικής παραγωγής κατοικιών.
Όμως αυτό δεν πρέπει να περιορισθεί μόνο στην κρατική δραστηριότητα, αλλά να επηρεάσει αποφασιστικά και τον τομέα της ιδιωτικής πρωτοβουλίας που – όπως είναι γνωστό – κυριαρχεί σήμερα στη παραγωγή κατοικίας. Και έτσι, σήμερα, η ιδιωτική δραστηριότητα εξαντλείται ακόμη, στην καπιταλιστική οικοπεδοποίηση και αυθαίρετα η νόμιμη δόμηση σε περιοχές που δεν έχουν καμιά σχέση με τη πόλη και την οργάνωση της και γενικά με την όλη αστική υποδομή που χαρακτηρίζει μια πόλη.
Η ένταξη της περιφέρειας στη πόλη, η συστηματοποίηση και συμμετοχή όλων των δυνάμεων που γίνονται φορείς για τη διεύρυνσης της, μπορεί να πραγματοποιηθεί, με την επεμβατική δραστηριότητα των παραγωγικών δυνάμεων.
Οι στρατιώτες των μεταναστών που μαζεύονται στις «παρυφές» των αστικών κέντρων γίνονται φορείς που προσφέρουν εργασία και παραγωγή αδόμητου περιβάλλοντος, είναι ίσως οι μοναδικές δυνάμεις που θα προωθήσουν τη λύση του προβλήματος της κατοικίας στη πόλη.
Τα προάστια και οι συνοικίες της περιφέρειας καταντούν να είναι η αποθήκη της εργατικής δύναμης και κοινότητες – υπνωτήρια.
Ένας ορισμένος αριθμός κοινωνικών κωδικοποιήσεων καθορίζουν αποφασιστικά την όλη οργάνωση του χώρου, στις περιφέρειες, στις πόλεις, στις συνοικίες, στις κατοικίες.
Έρευνες που έγιναν σε χώρες της Λατινικής Αμερικής κατάγραψαν το γεγονός: Ότι οι πληθυσμοί της περιφέρειας των πόλεων δεν είναι πληθυσμοί περιθωριακοί αφού εξυπηρετούν τελικά τις κυρίαρχες κοινωνικές ομάδες στο υπάρχον κοινωνικό και οικονομικό σύστημα.
«Προοπτικές και μορφές δράσης – ενναλαχτικές προτάσεις».
Η εξάρτηση, η αθλιότητα, η καταπίεση, ο εκμηδενισμός και η αποπολιτικοποίηση του πληθυσμού αποτελούν τα κύρια χαρακτηριστικά της περιφέρειας των αστικών μας κέντρων.
Δεν πρέπει όμως να υποτιμούμε τις δυνατότητες δράσης, στο βαθμό που η περιφέρεια αποτελεί ένα δυναμικό μετασχηματισών και ανανέωσης.
Το να προσφέρουμε καινούργιες και λειτουργικές κατοικίες και το να βελτιστοποιήσουμε ή να ανανεώσουμε τις περιφέρειες των πόλεων μας, είναι οπωσδήποτε θετικό, χωρίς όμως να αποτελεί και τη λύση του όλου προβλήματος.
Οι εναλλακτικές προτάσεις μας θα πρέπει να στοχεύουν στην καθολική αντιμετώπιση των προβλημάτων της αστυακής κοινότητας (όπως κοινωνικής και πολεοδομικής υποβάθμισης, πολιτιστικής αθλιότητας κ.λ.π.).
Όλες οι προτάσεις πρέπει να απορρέουν: Από μια αποκρυσταλλωμένη ιδεολογική βάση και φιλοσοφία, που θα θεωρεί τη κατοικία σαν κοινωνικό αγαθό. Η δε επεμβατική μας δραστηριότητα πρέπει να στοχεύει σε μια νέα οργάνωση ζωής των κατοίκων στην πόλη.
Τα αποτελέσματα, κατά καιρούς, ρυθμιστικών και πολεοδομικών σχεδίων είναι τραγικά: Απότυχαν πάντα στο σκοπό τους και δεν κατόρθωσαν παρά να βοηθήσουν στην καπιταλιστική ανάπτυξη και στην εφαρμογή της γνωστής ¨κατά ζώνες» ανάπτυξης (Zoning).
Ο σημερινός πολεοδόμος και αρχιτέκτονας, ο οποίος πιστεύει στη δουλειά του και τη θεωρεία σαν καθήκον που στοχεύει στη μεταμόρφωση του περιβάλλοντος, έχει υποχρέωση: Να προωθήσει την οργάνωση του χώρου, του περιβάλλοντος και της κατοικίας, στοχεύοντας σε μια ποιοτικά ανώτερη και αρμονικότερη μελλοντική ζωή και σε μια πολιτιστική και κοινωνική αναβάθμιση του πληθυσμού της περιφέρειας.
Η αυτονομία και η σωστή αμοιβαία σχέση της περιφέρειας με τα υπόλοιπα μέρη της πόλης θα πρέπει να αποτελέσουν τις αρχές ενός καινούργιου σχεδιασμού και μιας καινούργιας πολεοδομικής σκέψης και πρακτικής.
Η παραγωγή κατοικίας θα πρέπει να ξεπεράσει το σχεδιαστικό ήθος και την αρχιτεκτονική και πολεοδομική σκέψη που κινήθηκε μέχρι σήμερα. Η μέθοδος της επανάληψης του «μοναδικού» κτιρίου που δόμησε ένα άμορφο και απρόσωπο πολεοδομικό ιστό δεν μπορεί να αποτελεί τη «μήτρα» για την παραγωγή κατοικίας και περιβάλλοντος.
Η πολυκατοικιολογία, η οποία αναπτύχθηκε στη λογική της αντιπαροχής, δεν μπορεί να μας εγγυηθεί προτάσεις και λύσεις.
Η πολεοδομική ενότητα της γειτονιάς ή της συνοικίας, η οποία θα δομείται, στην αυτονομία και στην αμοιβαία σχέση με την υπόλοιπη πόλη, αποφεύγοντας τον κίνδυνο της «μονολειτουργικής» διάστασης και στοχεύοντας στην «πολυλειτουργική» ενότητα θα πρέπει να αποτελέσει τη «μήτρα» της επεμβατικής μας δραστηριότητας.
Τα κτήρια επέμβασης και πρακτικής θα πρέπει να ακολουθήσουν τις ιστορικές μεταλλαγές της πόλης και να προέρχονται από την ανάγκη παρακολούθησης και αναγνώρισης των καινούργιων λειτουργιών της, δημιουργώντας καινούργιους άξονες αναφοράς της κουλτούρας της αστυακής κοινότητας: Άξονες που ξεφεύγουν από τις αρχές που διαμορφώνουν την κατακερματισμένη πόλη, μιας κατακερματισμένης κοινωνίας.
Κλείνοντας θάθελα να κάνω μια αναφορά στα λόγια του Ιταλού αρχιτέκτονα Aldo Rossi ο οποίος το 1961 αναφερόμενος στις περιφέρειες των πόλεων, καταγγέλλει:
«Συχνά το μόνο που απομένει από την πόλη είναι, η μακρινή εικόνα της αφετηρίας της αστικής συγκοινωνίας και είναι σαν να ζεις κάπου ανάμεσα στην πόλη και στην ύπαιθρο, ξεριζωμένος και χωρίς προοπτικές. Σ’ αυτή την κοινωνική υποβάθμιση του περιβάλλοντος, σ’ αυτό το γεωγραφικό παραλογισμό της εγκαταλειμμένης υπαίθρου και μιας εξαθλιοτικής και απρόσωπης πόλης, ακολουθεί και η ηθική υποβάθμιση του ατόμου, που αντιδρά πλέον παθητικά». (Aldo Rossi Casa bella No 253, 1961).