Η πρώτη δοκιμή του συγκροτήματος κατοικιών, σχεδιασμένου από τον Carlo Aymonimo, στην συνοικία Gallaratese του Μιλάνου, έγινε με διπλή έννοια και με τον πιο απρόσμενο τρόπο. Η παράσταση του ομίλου «La Comune» του Dario Fo, απέδειξε πως το ανοικτό αμφιθέατρο για το οποίο είχαν εγερθεί τόσες αντιρρήσεις, αντιπροσωπεύει πραγματικά την «καρδιά» ενός οργανισμού, ωθώντας τον διάλογο μεταξύ ιδιωτικής σφαίρας και δημοσίου περιβάλλοντος. Αλλά το χρίσμα του έργου δόθηκε από ένα σπουδαστή σε έξαψη, χωρίς να το καταλάβει, ο οποίος μη αρκούμενος στην εντυπωσιακή κατάληψη από δεκάδες άστεγες οικογένειες, έγραφε με μανία συνθήματα στους τοίχους και στις κολώνες. Ο προϊστάμενος του εργοτάξιου τον πλησίασε: «γιατί να γράφετε όλα αυτά στους τοίχους και δεν χρησιμοποιείται πανώ όπως σε άλλες καταλήψεις;» η απάντηση ήταν έτοιμη: «αυτά είναι σπίτια πολυτελείας για βρωμοκαπιταλιστές και θέλουμε να μείνει το σύμβολο της διαμαρτυρίας μας». Σ’ αυτό, ο προϊστάμενος του εργοτάξιου απαντά: «δεν ξέρεις τι σου γίνεται. Αυτά είναι ψέματα. Κοστίζουν λιγότερο από εκείνα των συνεταιρισμών. Έλα να σου δείξω τους λογαριασμούς: είναι οι ελάχιστες τιμές του Οργανισμού Εργατικών Κατοικιών, ούτε μια δεκάρα περισσότερο». Και ο νεαρός σκεπτικός: «και όμως η εμφάνιση τους είναι ασυνήθιστη, μοιάζουν για πολυτελείας».
Το επεισόδιο μεταφέρθηκε στον Aymonimo, ενώ προέδρευε στην Βενετία μια ταραχώδη συγκέντρωση της Αρχιτεκτονικής Σχολής. Δεν έχασε την ευκαιρία να «καρφώσει» τους «ολικούς» αρνητές. Αρέσει ή όχι, είπε, η πράξη μας αξίζει και οι εργάτες το αντιλαμβάνονται περισσότερο από τους σπουδαστές ας σταματήσουμε να φανταζόμαστε τον «νέο ρόλο» μας στην κοινωνία, έχουμε ήδη έναν σπουδαίο. Το habitat του προλεταρίου μπορεί να είναι άπειρα λιγότερο άκομψο και μελαγχολικό εκείνου του βασισμένου σε μια ρουτίνα επιχειρηματική και επαγγελματική που στοχεύει σε λύσεις κοινότυπες και κέρδος μόνο οικονομικό.
Το συγκρότημα που κατασκευάστηκε, αποτελεί μια καμπή στην ιστορία κατασκευής οικοδομών χαμηλού κόστους στην Ιταλία. Αποτελεί μέρος μεγάλης έκτασης του ρυθμιστικού σχεδίου, με αρχική πρόβλεψη 70.000 κατοίκους μειωμένους μετά σε 50.000 όπως ζητήθηκε από την επιτροπή της περιοχής: «λιγότερα σπίτια και περισσότερες κοινωνικές λειτουργίες». Ο πυρήνας που συμπληρώθηκε αυτές τις μέρες, δέχεται 2.400 άτομα περίπου και συγκεντρώνει τον οικοδομημένο όγκο των 169.000 m3 σε κτίρια στενά συνδεδεμένα μεταξύ τους, ακόμη και για να αφήσει μεγάλους ελεύθερους χώρους: «το κτισμένο όλο μαζί και το ακάλυπτο όλο διαθέσιμο», αποφεύγοντας γι΄ αυτό κοψίματα τμημάτων και απομακρύνσεις κτιρίων που αφήνουν χώρους στην πράξη αχρησιμοποίητους. Σαφής διαχωρισμός του κυκλοφοριακού: με τα αυτοκίνητα φθάνει στο ισόγειο από δύο εισόδους το υπόλοιπο είναι για τους πεζούς. Τρεις πλατείες, γενναιόδωρες στοές που γίνονται εκθεσιακοί χώροι και υπόστεγα, περάσματα εναέρια από τα parking στα ψηλότερα επίπεδα, γέφυρα που ενώνει τους διαδρόμους του ορόφου με διαμερίσματα διώροφα, σκάλες, ασανσέρ και τελικά το θέατρο για τις συλλογικές εκδηλώσεις, ήδη εγκαινιασμένο όπως είδαμε από ένα happening δραματικό και αστείο (παράσταση του Dario Fo με την ευκαιρία της κατάληψης από τους άστεγους). Σ’ αυτά τα δεδομένα, προστίθεται η αξιόλογη ποικιλία των κατοίκων που πολλαπλασιάζει τις δυνατότητες εκλογής: από το μονόχωρο διαμέρισμα στο παραδοσιακό των δύο δωματίων με κουζίνα και λουτρό, από το διώροφο στο διαμέρισμα Studio στον τελευταίο όροφο και εκείνα με εσωτερικό άτριο.
«Ο τύπος της μονάδας κατοικίας δεν καθορίζει πλέον την ογκοπλαστική απεικόνιση του κτιρίου. Αυτό είναι το νεωτερίστικο φαινόμενο. Όχι πλέον σπίτια σε διάταξη ακτινωτή, ή σαν πύργοι ή σε σειρά, όχι πλέον τύπους χωρίς διαφοροποιήσεις. Όλοι μας βέβαια προσβλέπουμε στην Unite d’ habitation του Le Corbusier, σαν ένα μόνιμο σημείο αναφοράς της κουλτούρας μας. έχουν ενσωματωθεί, το νηπιαγωγείο, τα εμπορικά καταστήματα και άλλες απαραίτητες λειτουργίες αλλά μέσα σε μια φόρμα προκαθορισμένη, που κάνει πιο καθαρές τις σχέσεις μεταξύ των διαφόρων προορισμών χρήσης. Σήμερα μπορούμε να κάνουμε ένα βήμα μπροστά, επεξεργαζόμενοι ειδικές λύσεις στα μέρη που θα αφαρμοσθούν, πιστοί στις μεθοδολογικές παραμέτρους του μοντέλου, ότι κι’ αν είναι αυτές, κατασκευαστικές, λειτουργικές ή τυπολογικές, αλλά τέτοιες που να μηδενίζουν τις αφηρημένες όψεις. Μπορούμε λοιπόν να ριζώσουμε το αρχιτεκτονικό αντικείμενο στον προϋπάρχοντα ιστό και όπου λείπει, όπως στην περιοχή του Gallaratese, να το κάνουμε οργανοκλείδι μιας μορφολογικής αντιπρότασης. Για να εξηγηθώ καλλίτερα: στην φάση της μελέτης πήγαινα συχνά να ξαναεπισκεφτώ τις αγορές του Τραϊνού, στη Ρώμη. Εμπειρία ερεθιστική, υπέροχη: εκείνο το κομμάτι της πόλης βρήκε μια διέξοδο μοναδική, ανεπανάληπτη αλλού, δια μέσου μιας επέμβασης σύνθετης αλλά μοναδικής. Φτάσαμε σ’ ένα σημείο – καμπή, που πρέπει να εμβαθύνουμε. Πολεοαρχιτεκτονική; Είναι μια άσχημη λέξη που δεν χρησιμοποιώ ποτέ, αλλά σημαίνει ακριβώς αυτό».
Συζήτηση διαλεκτικά σαφής, που φανερώθηκε από την κοινότητα Monte Amiata. Στη στιγμή την οποία η επανάληψη των
διαμερισμάτων δεν καθορίζει πλέον την ογκοπλαστικότητα, ο κατάλογος των λειτουργιών μπορεί να εκθειάσει τις παραφωνίες, αντιπροσωπεύοντας περιεχόμενα και συμπεριφορές. Εξαφανίζεται ο κίνδυνος προοπτικών συμβατικών, διασπάται ο οργανισμός σε τμήματα, τα οποία ξανασυνθέτονται μετά χωρίς κανένα φόβο σε μια σύνθεση, σε μια εικόνα τελειωμένη, κλειστή. Η προσκολλημένη στη σκλαβιά του κλασικού, των βασικών πρισμάτων και των γωνιών 90ο κατασκευή, πλουτίζεται από οξείες γωνίες, όγκους που εξέχουν, μορφοποιήσεις με εφευρικότητα, που της επιτρέπουν να ξαναχωνευθούν στον έξω χώρο. Μάθημα διαλεκτικής. Σε μικρή απόσταση από το συγκρότημα του Aymonimo, βρίσκεται η έδρα του εκδοτικού οργανισμού Mondadori, σχεδιασμένη από τον Oscar Niemeyer, τον διάσημο δημιουργό της Brasilia. (Βλέπε «αρχιτεκτονικές επιλογές» σ’ αυτό το τεύχος). Μνημειακό και αριστοτεχνικό, στατικό, παρ’ όλα τα αναμφίβολα έμπειρα δείγματα του, φαίνεται αναχρονιστικό, συγκεκριμένο με μια αρχιτεκτονική αντικλασική, δημοκρατική, ικανή να μεταφέρει την πολυτέλεια στο λαό.