Η πόλη του Prizren στα νοτιοδυτικά της αυτόνομης επαρχίας του Kosovo, στους πρόποδες της οροσειράς Sar Planina, σε υψόμετρο 400μ., στην άκρη της χαράδρας την οποία σχημάτισε ο ποταμός Biscra.
Η πόλη έχει 45.000 κατοίκους και παρουσιάζει μια αξιοθαύμαστη αρχιτεκτονική ομοιογένεια. Πολλοί μιναρέδες, χαμηλές κατοικίες, στενοί και ελικοειδής δρόμοι, στέγες με κεραμίδια σε χρώμα ώχρας προσδίδουν ένα χαρακτήρα τυπικά ανατολίτικο.
Το Prizren καταλαμβάνει την θέση της αρχαίας ρωμαϊκής Theranda. Η ιστορία του ακολουθεί την πορεία της Σερβίας, της οποίας υπήρξε κάποτε πρωτεύουσα. Χαρακτηρίζεται τώρα από την σερβική δυναστεία των Nemanjic και την τουρκική κατάκτηση.
Η αρχιτεκτονική κληρονομιά (του) αποτελείται από πολλά κτίρια, μάρτυρες αυτής της μακράς ιστορίας εντεταγμένα σ’ ένα ενοποιημένο πολεοδομικό σύνολο, γεγονός το οποίο επιβάλλεται συντονισμός των ενεργειών προστασίας και ανακαίνισης.
Ο πληθυσμός αποτελείται, όπως και σ’ όλο το Kosovo, από Αλβανούς, Σέρβους, Μαυροβούνιους και Τούρκους.
Οι αντίστοιχες γλώσσες ομιλούνται επίσημα.
Το Prizren, μια βαλκανική πόλη.
Για να τοποθετήσουμε την πόλη του Prizren, τόσο στον χρόνο όσο και στον χώρο, είναι σημαντικό να αναφέρουμε τα βασικά χαρακτηριστικά μιας βαλκανικής πόλης:
– Οι αρχαίες βαλκανικές πόλεις ιδρύθηκαν στις περιοχές της Σερβίας, τα ανατολικά του Μοντενέγκρο, της Βοσνίας, της Ερζεγοβίνης, της Μακεδονίας, της Βουλγαρίας, της Αλβανίας, περιοχές οι οποίες κατέχουν το κεντρικό τμήμα της βαλκανικής χερσονήσου, που παρουσίαζε σχετική ομοιογένεια μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα.
– Η ιστορία τους είναι μακραίωνη και αρχίζει για τις περισσότερες πριν από την ρωμαϊκή εποχή είναι μια διαδοχή περιόδων ευημερίας και παρακμής, που άφησαν τα σημάδια και τα ίχνη του περάσματος τους.
– Δημιουργήθηκαν σε περιοχές με διαφορετική μορφολογία και παρουσιάζουν διαφοροποιήσεις όσον αφορά την θέση των οχυρώσεων σε σχέση με τις κατοικίες.
– Αλλά όλες παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά οργάνωσης και δομής:
– Η πόλη αποτελείται:
α. Από το κάστρο
β. Και τον οικισμό
– Ο οικισμός διαιρείται σε 3 ζώνες:
α. Την χριστιανική
β. Την οθωμανική
γ. Την Cazsija, το εμπορικό και βιοτεχνικό κέντρο.
– ο οικισμός δεν ήταν οχυρωμένος: πρόκειται για ανοικτές πόλεις αντίθετα από πολλές πόλεις της Ευρώπης και της Βορείου Αφρικής που συχνά είναι οχυρωμένες.
– Κατά την διάρκεια της εξέλιξης τους διαφορετικοί πολιτισμοί συνήπαρξαν ειρωνικά και διαμόρφωσαν τον αστικό χώρο.
– Η πολεοδομική τους οργάνωση είναι σχετικά ομοιόμορφη, όταν βέβαια συγκρίνουμε τα κεντρικά και περιφερειακά τμήματα της ίδιας ζώνης, χριστιανικής ή οθωμανικής.
Δομή της πόλης
Η Cazsija: ζωντανό εμπορικό και βιοτεχνικό κέντρο, αποτελείται από μια πυκνή διαδοχή μικρών μονόροφων καταστημάτων και έχει πύργο με ρολόι, που ρυθμίζει την ζωή της συνοικίας.
Οι εξειδικευμένες αγορές γίνονται σε διάφορα σημεία της πόλης.
Τα Πανηγύρια που γίνονται μια ή δύο φορές το χρόνο
Τα δημόσια κτίρια:
– Τα γεφύρια το παλαιότερο πέτρινο κτίστηκε τον 15ο αιώνα.
– Οι ορθόδοξες εκκλησίες.
– Τα τζαμιά.
– Τα τούρκικα λουτρά.
Το πράσινο βρίσκεται συνήθως σε ιδιωτικές κατοικίες. Οι βαλκανικές πόλεις δεν έχουν δημόσιους κήπους ή πλατείες ούτε δρόμους που περιστοιχίζονται από δέντρα.
Το νερό: Ο ποταμός Bristica διασχίζει την πόλη, ενώ μέχρι πριν από λίγα χρόνια πολλά ρυάκια περνούσαν μέσα στις αυλές των σπιτιών.
Το κάστρο πάνω στο λόφο δεσπόζει της πόλης.
Ο μαχαλάς: (η λέξη προέρχεται από τα αραβικά και σημαίνει τμήμα του οικισμού).
Η Μονάδα κατοικίας είχε σαφή όρια φυσικά (π.χ. ρυάκια) ή περιβάλλετο από δρόμους. Η θέση του μαχαλά προσδιόριζε ένα εθνικό και θρησκευτικό διαχωρισμό:
– οι χριστιανικοί μαχαλάδες βρίσκονται στις πλαγιές.
Οι οθωμανικοί στην πεδιάδα.
Τρόπος κατασκευής
Η μονάδα κατοικίας είναι το βασικό στοιχείο του μαχαλά.
Η τούρκικη οικία βρίσκεται στα χαμηλά σημεία της πόλης και έχει εμφανής ανατολίτικες επιδράσεις. Οργανώνεται γύρω από την εσωτερική αυλή 
ενώ είναι αποκομμένη από τον περιβάλλοντα χώρο. Η σέρβικη οικία προσαρμόζεται στις απότομες πλαγιές της πόλης, όπου το έδαφος είναι πολλές φορές ανώμαλο και τα οικόπεδα έχουν ακανόνιστο σχήμα. Το «cardak», μεγάλη σκεπαστή βεράντα στον τελευταίο όροφο είναι το κύριο μορφολογικό της στοιχείο. Υπάρχουν δύο τύποι σέρβικων οικιών: με ή χωρίς εσωτερική αυλή.
Η μονάδα κατοικίας
Η μονάδα κατοικίας είναι το βασικό στοιχείο του μαχαλά.
Η τούρκικη οικία βρίσκεται στα χαμηλά σημεία της πόλης και έχει εμφανείς ανατολίτικες επιδράσεις. Οργανώνεται γύρω από την εσωτερική αυλή ενώ είναι αποκομμένη από τον περιβάλλοντα χώρο.
Η σέρβικη οικία προσαρμόζεται στις απότομες πλαγιές της πόλης, όπου το έδαφος είναι πολλές φορές ανώμαλο και τα οικόπεδα έχουν ακανόνιστο σχήμα.
Το “Cardak”, μεγάλη σκεπαστή βεράντα στον τελευταίο όροφο είναι το κύριο μορφολογικό της στοιχείο. Υπάρχουν δύο τύποι σέρβικων οικιών: με ή χωρίς εσωτερική αυλή.
Ιδιοποίηση των χώρων της μονάδας κατοικίας.
Χώρος διαμονής: Το δωμάτιο ανταποκρίνεται ταυτόχρονα στις διάφορες λειτουργίες της κατοικίας: υποδοχή, συνάθροιση, διατροφή, ύπνος. Συχνά κοντά στην είσοδο βρίσκεται το «χαμάμ», κατάλοιπο της ισλαμικής παράδοσης.
Χώρος επικοινωνίας:
– εσωτερικός: μεγάλος χώρος, ο οποίος χρησιμεύει ταυτόχρονα σαν κουζίνα, διάδρομος προς τα δωμάτια και σαν καθιστικό. Είναι ο πυρήνας της οικίας.
– Εξωτερικός: το «cardak» στον τελευταίο όροφο, χρησιμοποιείται κύρια το καλοκαίρι.
Η κατοίκηση κάθε σπιτιού είναι συνήθως οικογενειακή. Ο ιδιωτικός χαρακτήρας του καθ’ ενός προστατεύεται ακόμη και όταν οι αυλές επικοινωνούν.
Χαρακτηριστικά της διάταξης και της οργάνωσης των χώρων:
– οικονομία στις επιφάνειες
– συμπληρωματικότητα των μεγάλων δωματίων και του «cardak»
– μεγάλα ανοίγματα στην όψη, αναζήτηση του φωτός.
– οι χώροι υγιεινής δεν είναι ενσωματωμένοι στο κτίριο, συνήθως βρίσκονται στην πόρτα εισόδου.
Αρχιτεκτονική φυσιογνωμία.
Οι αρχιτεκτονικές μορφές δημιουργήθηκαν και αναπτύχθηκαν αυθόρμητα και χαρακτηρίζονται από μεγάλη λειτουργικότητα και σαφήνεια.
Στην βαλκανική πόλη, γενικά, δεν υπήρχαν ιδιαίτερα εντυπωσιακά κτίρια εκτός από μερικά δημόσια.
Δεν παρατηρούνται προσπάθειες αναζήτησης πρωτοτυπίας ή δημιουργίας εντυπώσεων, ούτε μέσω της κατασκευής της οικίας, να αποδειχθεί η κοινωνική θέση του ιδιοκτήτη. Αυτό είναι αποτέλεσμα της οθωμανικής νοοτροπίας και της επίδρασης του Ισλάμ.
Η αστική αρχιτεκτονική: χαρακτηρίζεται από:
– μια σύνθεση στον χώρο την οποία προσδιορίζουν τα διαφορετικά ύψη των οικιών:
– διώροφα
– τριώροφα, όταν η κλίση του εδάφους είναι μεγάλη.
– μια χωρική διάταξη συνεχή ή ελεύθερη.
– τα ανοίγματα: ελάχιστα στο ισόγειο, πολλά στους ορόφους.
– την ποικιλία των χρωματισμών: άσπρες ή κιτρινωπές αποχρώσεις των τοίχων, κόκκινες της ώχρας των κεραμιδιών στις οποίες προστίθεται το έντονο πράσινο της βλάστησης.
– τις στέγες χωρίς μεγάλη κλίση, που προεξέχουν σημαντικά από το κτίριο.
Κατά τη διάρκεια των αιώνων, η κατοικία αναπτύχθηκε για να αποκτήσει μια ολοκληρωμένη μορφή που αντιπροσωπεύει ένα υψηλό επίπεδο αστικού πολιτισμού.
Προστασία και αξιοποίηση της μνημειακής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του Prizren
Πρέπει να ληφθεί υπ’ όψη:
– Ένα αναμφισβήτητα πλούσιο ιστορικό και πολιτιστικό παρελθόν, το οποίο σημάδεψαν οι επιδράσεις της Χριστιανοσύνης και του Ισλάμ και γενικότερα η γόνιμη ανάμιξη πολιτισμών, ηθών και εθίμων, τρόπων ζωής.
– Τα οικονομικά προβλήματα, τα οποία οφείλονται στην γενική καθυστέρηση όλης της επαρχίας.
– Μια σχετική γεωγραφική απομόνωση, η οποία δεν ενεθάρρυνε μέχρι τώρα την τουριστική αξιοποίηση.
Ο σχεδιασμός διατήρησης και αξιοποίησης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς έχει επομένως μια αιτιολόγηση αλλά και ορισμένες δεσμεύσεις:
– ο κίνδυνος καταστροφής είναι βέβαιος και απαιτεί μια άμεση εμπεριστατωμένη προσπάθεια προστασίας, η οποία όμως δεν μπορεί να διαφοροποιηθεί από μια εξωτερική βοήθεια και πλαισίωση από ένα ευρύτερο αναπτυξιακό σχεδιασμό.
Έτσι καθίσταται αναγκαία η κατάρτιση ενός γενικού οικονομικού προγραμματισμού. Όσον αφορά τις ενέργειες αρχιτεκτονικής προστασίας απαιτείται μια ενιαία αντιμετώπιση, αφού δοθεί προτεραιότητα στις επείγουσες περιπτώσεις που χρειάζονται ανακαίνιση.
Αλλά πρέπει να προσδιοριστούν τα μέτρα τα οποία θα συνοδεύσουν τις διαδικασίες διατήρησης προωθώντας έτσι μια ουσιαστική αξιοποίηση:
– καλυτέρευση του οδικού δικτύου, το οποίο θα συνέβαλλε στην επικοινωνία του Prizren και της περιοχής του με την υπόλοιπη χώρα.
– γενικά έργα υποδομής μέσα στην ίδια την πόλη με σκοπό την διευκόλυνση της κυκλοφορίας και την καλυτέρευση των συνθηκών υποδοχής.
– Πρόβλεψη ενός σταθμού καθαρισμού νερού, η έλλειψη του οποίου γίνεται αισθητή, ειδικά σε μια πόλη, όπου το νερό διαδραμάτισε ανέκαθεν σημαντικό ρόλο.
– Ειδική προστασία των περιοχών, όπου συγκεντρώνονται οι βιοτεχνικές δραστηριότητες, των οποίων η προστασία επιβάλλεται.
– Η λειτουργία της υποδοχής χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή, εφόσον προβλέπεται η ανάπτυξη του τουριστικού ρεύματος προς το Prizren και την περιοχή του.
– Διατήρηση και ανακαίνιση ή ακόμη και ανακατασκευή ορισμένων οικοδομικών τετραγώνων για να εξασφαλισθεί η πολεοδομική ομοιογένεια, την οποία αναφέραμε προηγουμένως.
Είναι ενθαρρυντική διαπίστωση το γεγονός ότι η ύπαρξη ενός τοπικού οργανισμού, του Πολεοδομικού Ινστιτούτου του Prizren, συγκέντρωσε ήδη πολλές από αυτές τις προϋποθέσεις και έκανε μια προπαρασκευαστική εργασία:
– Καταγραφή όλων των διατηρητέων κτιρίων και συνόλων.
– Ένα πολεοδομικό σχέδιο.
– Καθώς και μελέτες μεμονωμένων κατασκευαστών.
Γενικές εκτιμήσεις ανεβάζουν σε 6 εκατομμύρια δολάρια τα απαραίτητα έξοδα για την πραγματοποίηση του σχεδίου προστασίας, ενώ σήμερα οι διαθέσιμοι πόροι είναι σχεδόν ανύπαρκτοι λόγω της οικονομικής κατάστασης της επαρχίας και της περιοχής. Γι’ αυτό πρέπει να δοθεί μια χρηματική βοήθεια αφ’ ενός από το κράτος και αφ’ ετέρου από διεθνείς οργανισμούς (όπως η Ουνέσκο).
Συνοψίζοντας, η διατήρηση μιας πλούσιας και από πολλές απόψεις πολύτιμης κληρονομιάς είναι απαραίτητη εφόσον και οι χρήστες του χώρου εκφράζουν την ίδια ευχή. Πρέπει να εξετασθεί το πρόβλημα έλλειψης τοπικών πόρων και να αναζητηθεί εξωτερική βοήθεια, η οποία θα επιτρέψει μια αποτελεσματική προστασία.
(μετάφραση γαλλικού κειμένου: Κατερίνα Κοτσαλή – Παπαδημητρίου)
| NINA BOZOVIC: Αρχιτέκτων D.P.L.G. της U.P. Νο. 1 της ENSBA στο Παρίσι, 1979. D.E.A. Ιστορία Τέχνης, 1980. |
