Η Αρχιτεκτονική ως εργαλείο συστηματικής εξόντωσης ανθρώπων
Primo Levi
Η παρούσα ερευνητική φέρει τον τίτλο Η Αρχιτεκτονική του Θανάτου | Τα Στρατόπεδα Συγκέντρωσης. Το ιδιαίτερο αυτό ταξίδι, ξεκινάει με τη συνειδητοποίηση του Ερέβους, συνεχίζει στην Επιβολή της Αρχιτεκτονικής, προχωρά στην επιρροή της Εξουσίας σε αυτήν, ακολουθεί την Έγερση στο τοπίο και καταλήγει στην Εξόντωση, αφήνοντας την Επίγνωση ως παρακαταθήκη.
Έρεβος
Η Αρχιτεκτονική ως εργαλείο συστηματικής εξόντωσης ανθρώπων. Εστιάζοντας στο παράδειγμα της ναζιστικής Γερμανίας επιδιώκεται η συνειδητή κατανόηση της αρχιτεκτονικής δυναμικής και η ανάδειξη των πιο διαστροφικών πτυχών της. Πιάνοντας το νήμα από τις αρχιτεκτονικές φιλοδοξίες του ναζιστικού καθεστώτος, φτάνουμε στη μελέτη της χωρικής πραγματικότητας των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Οι τόποι του θανάτου αναλύονται και κατανοούνται μέσα από λογικά πλαίσια, ως ανθρώπινο δημιούργημα. Η Αρχιτεκτονική, από υμνωδός της ζωής μετατρέπεται σε καταλύτη θανάτου.
Περιοχή στρατοπέδων του Auschwitz
Επιβολή
Έχοντας μια πρωτοφανή συναίσθηση της επιρροής των συμβόλων, της τέχνης, των επικοινωνιακών μέσων και της αρχιτεκτονικής επάνω στις μάζες, ο Χίτλερ εκμεταλλεύεται συνδυαστικά τη δύναμή τους, ώστε να οδηγηθεί στην άνευ όρων Εξουσία και να εμποτίσει τη ναζιστική ιδεολογία στο υποκείμενο γερμανικό έθνος.
Σε απόλυτη σύμπνοια με όλα τα ολοκληρωτικά καθεστώτα που προηγήθηκαν, ο ναζισμός ως Εξουσία απαίτησε από την Αρχιτεκτονική τις εξής 3 λειτουργίες: την επίδειξη της δόξας και του θριάμβου του καθεστώτος, την οργάνωσή του ως δημόσιο δρώμενο και την εσαεί διαιώνισή του μέσω της προπαγάνδας.
Η προσανατολισμένη αισθητική που καλλιέργησε ο εθνικοσοσιαλισμός βασίστηκε πάνω στις βιολογικές αξίες της υπεροχής της γερμανικής φυλής, στον πατριωτικό ηρωισμό, την υπακοή στην πολιτική αρχή, την αγάπη προς τις μάζες, την εργασία, τον αρχηγό, τον πόλεμο. Η αισθητική των ναζί υιοθετεί έτερες αισθητικές φόρμες, όπως αυτές της πρωσικής παράδοσης και του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού. Μέσα σε αυτούς του πολιτισμούς διακρίνεται η όψη του «βόρειου ανθρώπου».
Η έλλειψη συγκεκριμένης αισθητικής θεώρησης και η υιοθέτηση ποικίλων αισθητικών κατευθύνσεων, οδήγησε σε μία αρχιτεκτονική έκφραση χωρίς τεκμηριωμένο θεωρητικό υπόβαθρο, αποτελούμενη από προκαταλήψεις και ψευδείς ιστορικές συνδέσεις με το παρελθόν. Ο θεωρητικός Γκέρχαρντ Φελ αναφέρεται σε «προγραμματικό εκλεκτικισμό», θέλοντας να τονίσει ότι οι ναζί απέφευγαν συνειδητά την υιοθέτηση μιας συγκεκριμένης αρχιτεκτονικής γλώσσας.
Τυπικές ζώνες στρατοπέδου
Σύμφωνα με το ερμηνευτικό μοντέλο του Φελ, η αρχιτεκτονική του Τρίτου Ράιχ κατηγοριοποιείται στις εξής τρεις εκδοχές:
α) Στην φονξιοναλιστική αρχιτεκτονική.
β) Στην αρχιτεκτονική του «αίματος» και «χώματος».
γ) Στην μνημειακή αρχιτεκτονική.
Στην παρούσα ερευνητική, το μοντέλο ανάλυσης του Φελ κρίνεται ακριβές ως προς τα αναφερόμενα πεδία, ωστόσο χαρακτηρίζεται ημιτελές, χρήζοντας περαιτέρω συμπλήρωσης. Αυτό διότι το εν λόγω μοντέλο δεν καλύπτει μια καίρια για τη ναζιστική αισθητική έκφραση: αυτή της θανατοφιλίας. Στον δυτικό κόσμο, ο θάνατος αποτελεί την ύψιστη μη-αξία και οι ηθικές του αξίες επιδιώκουν να τον υπερβούν. Αντιθέτως, ο ναζισμός θεώρησε αυτήν τη μη-αξία, ως μια θεμελιακή αξία. Ο θάνατος, στυλιζαρίστηκε ως ένα είδος ανώτερης ζωής, η οποία εξυπηρετούσε τα μέγιστα στον πόλεμο κατάκτησης και εξόντωσης που κήρυξε το Ράιχ στην ανθρωπότητα.
Η νεκρόφιλη τάση της ναζιστικής αρχιτεκτονικής βρήκε στις απαρχές του Β’ ΠΠ, ένα ακόμη πεδίο εφαρμογής, το οποίο έμελλε να είναι και παρθενικό για την ιστορία του ανθρώπινου γένους. Ο σχεδιασμός στρατοπέδων συγκέντρωσης παίρνει μια ξεχωριστή υπόσταση, καθώς έννοιες όπως ο χώρος και ο χρόνος τροποποιούνται πρωτόγνωρα, με μοναδικό σκοπό τη μαζική εξόντωση ανθρώπων. Διαμόρφωσε τις εγκαταστάσεις της μεγαλύτερης μηχανής θανάτου, όπου και έχασαν τη ζωή τους με μαρτυρικό τρόπο, πάνω από δυόμισι εκατομμύρια άνθρωποι.
Στρατόπεδο Εξόντωσης “Treblinka II”
Εξουσία
Οι έως τώρα γνώριμες μορφές εξουσίας, μπορούν να συνοψισθούν ως εξής:
Κοινωνική εξουσία
Τιμωρητική εξουσία
Πειθαρχική εξουσία
Δεσποτική εξουσία (τυραννία)
Ο κοινωνιολόγος Wolfgang Sofsky, σε σχετική του μελέτη το 1993, εισάγει για πρώτη φορά τον όρο «Απόλυτη Εξουσία», αποκλειστικά για να περιγράψει την κοινωνική αλληλεπίδραση των υποκειμένων των στρατοπέδων. Αυτοσκοπός της, η ολοκληρωτική νίκη επί των αντιπάλων, με την καθιέρωση ενός συστήματος πλήρους αβεβαιότητας και ανασφάλειας.
Συγκεκριμένα, η Απόλυτη Εξουσία συνοψίζεται στα εξής δέκα πεδία:
Αποτελεί μια οργανωτική εξουσία.
Είναι εξουσία τάξεων.
Χρησιμοποιεί διαβαθμίσεις.
Αγνοεί τη νομιμοποίηση.
Μεταμορφώνει τη σημασία της ανθρώπινης εργασίας.
Είναι καθολική.
Εξασκείται μέσω της ωμής βίας.
Προκαλεί απόλυτη έλλειψη δύναμης στα υποκείμενα.
Καταλύει τη διαχωριστική γραμμή μεταξύ ζωής και θανάτου.
Αποσκοπεί αποκλειστικά στη δική της επιβίωση και ανάπτυξη.
Σταθμός Θανάτωσης “99”, Buchenwald
Έγερση
Έξι σημεία αποτελούν τους βασικούς άξονες ανάλυσης της αρχιτεκτονικής γλώσσας των στρατοπέδων συγκέντρωσης: η Τοπογραφία, το Όριο, η Πύλη, οι Ζώνες, η Μονάδα, ο Χρόνος. Στην παρούσα μελέτη επιλέγονται και παρουσιάζονται στοιχεία από εφτά συνολικά στρατόπεδα. Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης Dachau, Buchenwald, Sachsenhausen και Mauthausen, καθώς και τα στρατόπεδα εξόντωσης Auschwitz II-Βirkenau, Sobibόr και Treblinka.
Τοπογραφία
Η τοπογραφία των στρατοπέδων δεν ήταν αποτέλεσμα κάποιου δυναμικού τρόπου ανάπτυξης υπό το πέρασμα του χρόνου, αλλά του σχεδιασμού μιας ιδεατής κάτοψης η οποία ήταν έξω από κάθε ιστορικό ή τοπογραφικό πεδίο. Tυπικά, τέσσερις είναι οι επιμέρους περιοχές που αποτελούν ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης: To Kυρίως Στρατόπεδο, η Ζώνη των Ες-Ες, η Ζώνη Εργασίας και η Ζώνη Θανάτου.
Όριο
Η περίφραξη των στρατοπέδων αποτέλεσε το ανυπέρβλητο, απαγορευμένο όριο με τον «έξω κόσμο», αυτό που όλοι ήθελαν, αλλά ελάχιστοι τόλμησαν να προσεγγίσουν. Η πλήρης στεγανοποίηση όριζε τον χώρο δράσης της εξουσίας και έκανε σαφές πως κανείς δε μπορούσε να ξεφύγει, αλλά ούτε και να εισχωρήσει. Το όριο παρέμενε μια ισχυρή ασπίδα απέναντι στις εξωτερικές επιδράσεις, καθιστώντας το μέρος έναν μυστικό χώρο εγκλήματος.
Πύλη
Η πύλη αποτελούσε το μόνο άνοιγμα στο όριο του στρατοπέδου. Αποτέλεσε πεδίο επιτήρησης, δημόσιου βασανισμού ή εκτελέσεων και επιβολής της εξουσίας του στρατοπέδου. Μια απλή, λειτουργική κατασκευή, δεν διέθετε αρχιτεκτονικές αρετές που να την κάνουν να αξίζει μια δεύτερη ματιά. Σε ένα φυσιολογικό κτιριακό συγκρότημα, θα περνούσε σχεδόν απαρατήρητη. Εδώ όμως, επισκιάζει όλες τις υπόλοιπες δομές. Είναι το μνημείο ολόκληρου του συγκροτήματος.
Ζώνες
Η “ζωνοποίηση” του στρατοπέδου έπαιζε καθοριστικό ρόλο στον κοινωνικό περιορισμό των κρατουμένων, στην επιτήρηση και στη γενικότερη οργάνωση της καθημερινότητας. Οι κρατούμενοι διαχωρίζονταν ανάλογα, το φύλο, την εθνικότητα, τα πολιτικά πιστεύω και τη σεξουαλική προτίμηση. Διανέμονταν στο χώρο και οργανώνονταν σε μικρές ομάδες. Με τον τρόπο αυτό, ο διαχωρισμός του στρατοπέδου σε ζώνες ξεφεύγει από την υλικότητα της κατασκευής και προχωράει πλέον σε κοινωνικούς και συμβολικούς διαχωρισμούς.
Μονάδα
Εκτός από κτίσμα προορισμένο στη στέγαση των κρατουμένων, αλλά και των υπηρεσιών που αφορούσαν τη λειτουργία του στρατοπέδου, η μονάδα αποτέλεσε το φυτώριο της άσκησης εξουσίας σε μικρότερη κλίμακα. Ο συνωστισμός σε περιορισμένο χώρο είχε άμεσες συνέπειες στους κρατούμενους, τόσο ως προς το σύνολό τους, όσο και στον καθένα ξεχωριστά. Οι συσχετισμοί τους βασίζονταν αποκλειστικά στον εξαναγκασμό. Έννοιες όπως η οικειότητα, η ομοιογένεια, ο κοινός στόχος ή η συσπείρωση ενάντια στον κοινό κίνδυνο ήταν παντελώς απούσες. Σε ανώνυμους και σειριακούς μαζικούς σχηματισμούς, οποιαδήποτε απόπειρα αμφισβήτησης εκμηδενίζεται.
Χρόνος
Η έννοια του χρόνου αποτέλεσε ακόμη ένα όπλο βαναυσότητας στον κόσμο των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Με την τυπική του μορφή εξασφάλιζε συστηματικά την καλλιέργεια του τρόμου. Η διαστρέβλωση του χρόνου, μέσα από την εναλλαγή έντονης κίνησης και ακινησίας, η επιβράδυνση ή η επιτάχυνσή του, η διακοπή της συνεχούς ροής του από στιγμές έντονης βίας ήταν φαινόμενα πρωτοφανή. Στο στρατόπεδο, ο άνθρωπος εξαναγκάστηκε να ζει σε ένα ατέρμονο παρόν, σε μια αβέβαιη κατάσταση ατελείωτου τρόμου.
Ανθρώπινο σύρμα
Εξόντωση
Ο θάνατος ήταν πανταχού παρών, είτε αναφερόμαστε σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, είτε σε εξόντωσης. Ανεξαρτήτως κατηγορίας, και το πιο μικρό στρατόπεδο διέθετε μια υποτυπώδη εγκατάσταση η οποία θα εξυπηρετούσε στη θανάτωση μεγάλου αριθμού κρατουμένων.
Οι πρώτοι χώροι συστηματικής εκτέλεσης ήταν οι λεγόμενοι σταθμοί θανάτωσης. Εκεί για πρώτη φορά παρατηρείται η αλληλουχία συγκεκριμένων διαδικασιών, οι οποίες αποσκοπούν στην αποτελεσματική και γρήγορη εξόντωση. Ήταν συνήθως πρώην ανθρακαποθήκες, στάβλοι ή αχυρώνες οι οποίοι μεταποιούνταν κατάλληλα.
Με την εφαρμογή της «Τελικής Λύσης», εμφανίστηκαν τα επονομαζόμενα «εργοστάσια θανάτου». Ο όρος δεν αφορά αποκλειστικά την κλίμακα μιας εγκατάστασης. Η διάκριση γίνεται κυρίως με γνώμονα τον βαθμό καταμερισμού της όλης διαδικασίας εξόντωσης και της συνδεσμολογίας των επιμέρους διαδικασιών της σε συνάρτηση με τον χρόνο. Η θανάτωση είχε μηχανοποιηθεί μέσα από μία αλυσιδωτή ακολουθία δράσεων, οι οποίες υποστηρίζονταν με χωρικά και τεχνολογικά μέσα. Χιλιάδες άνθρωποι δολοφονούνταν καθημερινά. Το εργοστάσιο θανάτου ήταν ένα σύστημα που λειτουργούσε ομαλά, χωρίς εμπόδια και με υψηλή χωρητικότητα και ταχύτητα.
Η απρόσκοπτη λειτουργία της όλης διαδικασίας οφειλόταν στην οργάνωσή και τη διαχείρισή της. Περιλάμβανε τον συνδυασμό ξεχωριστών ενεργειών στα πλαίσια ενός ευρύτερου χρονοδιαγράμματος. Αυτές καθορίζονται και καταμερίζονται με τέτοιο τρόπο, ώστε να αναπτύσσεται ένα ανεξάρτητο δίκτυο διαδικασιών. Σε συνέπεια προς αυτό ακολουθεί ο σχεδιασμός των χώρων. Ο κάθε ένας χωρίζεται διακριτά από τους γειτονικούς του, οι οποίοι έχουν διαφορετική λειτουργία. Η όλη εγκατάσταση αποτελείται από μικρότερες μονάδες με κυτταρική σύνθεση, θυμίζοντας έτσι περισσότερο λειτουργικό διάγραμμα παρά ολοκληρωμένο κτίριο. Μεμονωμένες δραστηριότητες συνδυάζονται σε μία συλλογική δράση. Μεμονωμένοι χώροι συνδυάζονται σε έναν ενιαίο κτιριακό οργανισμό. Δεν ήταν τόσο η άσκηση της βίας, όπως θα περίμενε κανείς, όσο ο επιτυχημένος καταμερισμός της όλης διαδικασίας που έκανε τα εργοστάσια θανάτου μια ασταμάτητη μηχανή εξόντωσης.
Η δικτύωση των λειτουργιών σε μία φαινομενικά απρόσκοπτη γραμμική συνδεσμολογία, επιτάχυνε τη διαδικασία εκκαθάρισης και εξασφάλισε την παράλληλη δραστηριότητα σε διαφορετικούς χώρους. Η μία λειτουργία συνδεόταν με την αμέσως επόμενή της, με τον ίδιο τρόπο που ο ένας χώρος συνδεόταν άμεσα με τον επόμενό του. Η δολοφονία καθαυτή αποτελούσε μόνο ένα μεμονωμένο τμήμα μιας ευρύτερης διαδικασίας, ένα στάδιο μιας καλά οργανωμένης επιχείρησης. Η θανάτωση ήταν πλέον κάτι μηχανικό, μια πράξη που γινόταν από απόσταση, ελλείψει οποιασδήποτε οπτικής επαφής. Η κάθε δράση, άρχιζε, τελείωνε και επαναλαμβανόταν μέσα στον προορισμένο για εκείνην χώρο. Η θανάτωση εκλογικεύτηκε, μετατρέποντάς την σε εργασία που δεν απαιτούσε εσωτερικού τύπου ενασχόληση. Τα μόνα προαπαιτούμενα ήταν η απλότητα, η αποτελεσματικότητα και ο συγχρονισμός.
Επίγνωση
Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης αποτελούν τμήμα της ιστορίας της σύγχρονης ανθρωπότητας. Η αυγή του 20ου αιώνα απελευθέρωσε τον άνθρωπο από δεισιδαιμονίες και ακατανόητες δυνάμεις, αλλά παράλληλα ενίσχυσε τη δυνατότητά του να εξολοθρεύει. Με τη μεθοδευμένη χρήση τεχνολογίας και τρόμου, ο δρόμος της εν δυνάμει ολοκληρωτικής εξόντωσης του πολιτισμού μας, χαράχτηκε δίχως να υπάρχει επιστροφή.
Στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, η Αρχιτεκτονική ξεπέρασε τα –μέχρι τότε– γνώριμα όρια του συσχετισμού που είχε με τα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Επανερχόμενοι στο μοντέλο του Φελ, μαζί με τη μνημειακή, παραδοσιακή και φονξιοναλιστική αρχιτεκτονική, προστίθεται και αυτή της «αρχιτεκτονικής του θανάτου».
Εύλογα κάποιος θα μπορούσε να ισχυριστεί πως η φερόμενη ως «αρχιτεκτονική του θανάτου» μπορεί να υπαχθεί στη φονξιοναλιστική κατηγορία. Ωστόσο, δύο σύνθετα σημεία απόκλισης είναι ικανά να στηρίξουν την αυτονομία της αρχιτεκτονικής των στρατοπέδων, ως μία τέταρτη εκδοχή ναζιστικής αρχιτεκτονικής. Η πρώτη διαφοροποίηση είναι η απόλυτη εξάρτηση της αρχιτεκτονικής του θανάτου από το καθεστώς το οποίο τη δημιούργησε. Ο φονξιοναλισμός δεν είναι κεκτημένο της ναζιστικής αρχιτεκτονικής, αλλά μία προϋπάρχουσα γλώσσα που υιοθέτησε προς όφελός της. Αντιθέτως, τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης επιβεβαιώνουν τον κανόνα που θέλει την Εξουσία σε άρρηκτη σχέση με την Αρχιτεκτονική. Η δεύτερη διάκριση της φονξιοναλιστικής από την αρχιτεκτονική του θανάτου είναι και ο σκοπός για τον οποίο δημιουργήθηκε. Δεν πρέπει να προσπερνάμε το γεγονός ότι ενώ η πρώτη εξυπηρετεί μια παραγωγική διαδικασία, η δεύτερη αποτελεί όπλο συστηματικής εξόντωσης. Συνδεδεμένη εξίσου με τον φορμαλισμό, η αρχιτεκτονική των στρατοπέδων συγκέντρωσης έφερε στο προσκήνιο μια δομή ολοκληρωτικής καταστροφής και τρόμου.
Σε αντίθεση και ως προς τις έτερες κατηγορίες, η αρχιτεκτονική του θανάτου είναι εσωστρεφής, αδιόρατη, με σκοπό να παραμένει κρυφή, μακριά από τον δημόσιο βίο. Δεν έχει μια διακριτή υφολογική υπόσταση, παρά οικειοποιείται ήδη υπάρχουσες φόρμες, συνδεδεμένες με αξίες εντελώς διαφορετικές από αυτές της απόλυτης εξουσίας, την οποία και πρεσβεύει. Ο χαρακτήρας εξαπάτησης της σειριακής διαδικασίας εξόντωσης, προσδίδει την ίδια ιδιότητα και στην αρχιτεκτονική η οποία τον εμπεριέχει.
Η αρχιτεκτονική του θανάτου αποτελεί ένα πεδίο το οποίο δεν πρέπει να αγνοείται, αλλά ούτε και να προσπερνάται. Το καθεστώς βίας και τρόμου που άνθισε με την αρωγή της έφερε τον άνθρωπο σε έναν αδιάκοπο παροντικό χρόνο διαρκούς θανάτωσης και σε έναν χώρο ανεπιστρεπτί διαστρεβλωμένο και εχθρικό. Εξαφάνισε την κοινωνική ζωή, τη θεμέλιο λίθο της κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας, απομυζώντας κάθε ίχνος φυσικής ενεργητικότητας και πνευματικής ισορροπίας. Με την εκβιομηχάνιση της μαζικής εξόντωσης η ανθρώπινη φύση άλλαξε για πάντα. Ο μεγαλύτερος θρίαμβος της αρχιτεκτονικής του θανάτου αποτελεί η μετατροπή του ανθρώπου σε αντικείμενο. Σε πλήρη αντιδιαστολή με την έννοια του χώρου, ο απόλυτος χώρος δεν δημιουργεί παρά το απόλυτο τίποτα. Λειτουργεί πλήρως αρνητικά, εξαλείφοντας ατελείωτα και χωρίς ίχνη. Προσδιορίζεται μόνο διαμέσου της πλήρους εξόντωσης του ανθρώπου.
Η ανθρώπινη δράση ανά τους αιώνες προοικονομεί το ενδεχόμενο επανεμφάνισης της αρχιτεκτονικής του θανάτου. Ίσως με άλλη μορφή, ίσως σε διαφορετικό πεδίο εφαρμογής από αυτό του 20ου αιώνα. Το 1982, ο πρώην αιχμάλωτος Primo Levi ερωτήθηκε σε τηλεοπτική συνέντευξη «Δεν νομίζετε ότι οι άλλοι, οι άνθρωποι, βιάζονται να ξεχάσουν το Άουσβιτς σήμερα;». Η απάντησή του «Πολλά σημάδια δείχνουν ότι θέλουν να ξεχάσουν ή, ακόμη χειρότερα, ν’ αρνηθούν. Έχει μεγάλη σημασία˙ εκείνος που αρνιέται το Άουσβιτς, θα ήταν ο ίδιος έτοιμος να ξαναρχίσει».
