Ένας μεγάλος δάσκαλος της αρχιτεκτονικής παραιτήθηκε απ’ την έδρα του δώδεκα ολόκληρα χρόνια πριν από το όριο ηλίκιας. Ο Bruno Zevi, ο μεγαλύτερος ίσως κριτικός της αρχιτεκτονικής στην Ευρώπη αλλά και στον κόσμο σήμερα, έντιμα, σταθερά και με πλήρη συναίσθηση της αποστολής του έφυγε από την Αρχιτεκτονική Σχολή του Πανεπιστημίου της Ρώμης, και από την προεδρία του Ινστιτούτου της «Ενεργού Μεθοδολογικής αρχιτεκτονικής κριτικής», καθώς και από την τακτική έδρα της Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής την οποία κατείχε από το 1964 στο Πανεπιστήμιο της ιταλικής πρωτεύουσας.
Φεύγοντας ο Zevi αφήνει πίσω του ένα κενό αλλά κυρίως αφήνει μια γενιά διεθνών μαθητών του που γαλουχήθηκαν από την φλογερή διδασκαλία του. Όποιος είχε την τύχη να τον ζήσει σα δάσκαλο θυμάται ακόμα την ευχάριστη ταλαιπωρία στο μεγάλο αμφιθέατρο της Αρχιτεκτονικής Σχολής που κατάμεστο από φοιτητές, κυριολεκτικά μέσα στο αδιαχώριτο, προσπαθούσε να βρει μια θέση – έστω και όρθιος – για να τον παρακολουθήσει. Τα μαθήματα της ιστορίας της αρχιτεκτονικής τα χρόνια εκείνα (ακ. Έτη 1964-65 και 1965-67) ήταν πραγματικά τα πιο πολυπαρακολουθημένα όχι μόνο από τα Α΄ και Β΄ έτη της σχολής – στα οποία και απευθυνόταν – αλλά και από πεμπτοετείς ακόμη που δεν έχαναν ευκαιρία, να ακούσουν το μεγάλο δάσκαλο στις αξέχαστες παραδόσεις του.
Μαθήματα, που ήσαν πολύ λίγο μαθήματα, περισσότερο κριτικές, μορφολογικές παρατηρήσεις μέσα απ’ όλο το φάσμα της ιστορίας της διεθνούς αρχιτεκτονικής. Φυσιογνωμία με βαθειά γνώση και θέση, ο Zevi ήταν ικανός να κάνει συγκρίσεις που απ’ την πολεοδομία προχώρησαν στο βιομηχανικό σχέδιο και από τη ζωγραφική στην κάτοψη του αρχιτεκτονήματος διαφόρων εποχών. Έτσι η σύνθεση καταξιωνόταν μέσα απ’ όλες του τις ουμανιστικές της ρίζες και το αρχιτεκτονημένο γεγονός. Έτσι έδινε μέσα απ’ όλες του τις συνιστώσες το κριτικό αποτέλεσμα στο σύγχρονο χώρο και στον σύγχρονο προβληματισμό.
Τα σκίτσα του Le Corbusier στην Ακρόπολη δεν αποτελούσαν γι’ αυτόν μια «ευαισθησία αρχιτέκτονος» αλλά την απόδειξη της κριτικής θέσης του μεγάλου αρχιτέκτονα όταν ανακαλύπτει τον αντιακαδημαϊσμό των αρχαίων Ελλήνων. Η Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη του Μιχαήλ Άγγελου δεν είναι πια μια ρυθμολογική επινόηση αλλά μια σύνθεση στιβαρή του χώρου που στον μανιερισμό ζει την πιο δραματική φάση της εξέλιξής του.
Ο Palladio είναι γι’ αυτόν ο μεγάλος πλάστης των χώρων και όχι ο τεχνίτης της μορφολόγησης των όψεων.
Την κλασσική ελληνική αρχιτεκτονική τη θαυμάζει με την ίδια θέρμη για τη «διαφάνειά της» όπως και τη βίλλα Savoy του Le Corbusier.
To Baroque του Borromini και του Guarini για τη δυναμική των πλαστικών μορφών που γίνονται στοιχεία χώρου και όχι διακοσμητικές ιδιορυθμίες.
Ο Frank Lloyd Wright και η οργανική αρχιτεκτονική του βρίσκουν στον Zevi τον μεγαλύτερο υμνητή τους και χωρίς περιστροφές το δηλώνει, το τεκμηριώνει και το επεξηγεί στα γραφτά του.
Η νέα αρχιτεκτονική μέσα απ’ το ιδεολογικό της πλαίσιο γίνεται μορφή και χώρος και η κριτική του – πάντα καθαρή – χωρίς υπεκφυγές (για να γίνει άραγε σε ποιούς αρεστός;) είναι πολλές φορές αμείλικτη.
Η εντιμότητα απέναντι στους μαθητές του αλλά πριν απ’ όλα απέναντι στη συνείδησή του είναι και το κυριότερο χαρακτηριστικό του. Γι αυτό και όταν – πανίσχυρος – έρχεται στη Ρώμη το 1964 (κατόπιν σταθερού αιτήματος των φοιτητών της αρχιτεκτονικής σχολής) εγκαταλείποντας την έδρα της Βενετίας, δεν θα διστάσει να γίνει «αντιπαθητικός» στο κατεστημένο των καθηγητών μια και ο σκοπός του είναι το ξερίζωμα του «ακαδημαϊσμού». Καθηγητές εγκαταλείπουν τις έδρες τους, άλλοι μετατίθενται σε άλλα Ιταλικά Πανεπιστήμια, ενώ συγχρόνως προσλαμβάνονται νέοι, με αξιοκρατικά κριτήρια. Εισαγάγει κυρίως τον πλουραλισμό στις έδρες με τη δημιουργία 3,4 ή και 5 θέσεων καθηγητών σε κάθε έδρα υπευθύνων διαφορετικών τμημάτων. Στην ίδια τη δική του υπάρχουν τρία τμήματα από άλλους δύο καθηγητές που δουλεύουν με διαφορετικό τρόπο. Ανοίγει τις θέσεις των επιμελητών αλλά κυρίως σπρώχνει τους μαθητές του στην έρευνα και ακούραστα διδάσκει, γράφει, προεδρεύει σε ατέλειωτες συσκέψεις εκπαιδευτικού περιεχομένου. Καλεί διεθνείς φυσιογνωμίες να κάνουν διαλέξεις – τα χρόνια εκείνα είχαμε την τύχη να ακούσουμε να εξηγούν το έργο τους τον Felix Candella, τον R. Neutra, τον Hans Scharoun καθώς και τον δικό μας Γιώργο Κανδύλη. Είναι ο πιο δημοφιλής καθηγητής μια και όχι μόνο η διδασκαλία του είναι φωτισμένη αλλά επειδή ο ίδιος – παρ’ όλο τον αναμφισβήτητο ακόμη και από τους εχθρούς του επιστημονικό κύρος – είναι ο πιο προσιτός στους φοιτητές. Η Αρχιτεκτονική Σχολή της Ρώμης διανύει την «χρυσή της περίοδο». Η φοιτητική επανάσταση του 1968 (στην Ιταλία) βρίσκει τον Zevi πρώτο υποστηρικτή των φοιτητών μια και πιστεύει στην αγωνία της νέας γενιάς και μοιράζεται την αμφισβήτηση απέναντι στο αρχιτεκτονικό κατεστημένο. Αυτό δεν τον εμποδίζει να λέει πάντα τη γνώμη του έστω και αν αυτή πολλές φορές δεν συμβαδίζει με αυτή των φοιτητών του ή των συναδέλφων του. Η αγάπη του για την αρχιτεκτονική εκπαίδευση δεν του επιτρέπει ακροβατισμούς συνείδησης για να γίνει αρεστός. Πολλές φορές θα πικραθεί, πολλές φορές αργά τη νύχτα θα βγει από τη Σχολή μετά από ώρες συσκέψεων με τους φοιτητές εξαντλημένος αλλά πάντα «καθαρός».
Στη γενική αναστάτωση και στην πορεία που η Σχολή παίρνει σιγά-σιγά μετά το 1968, ο Zevi πάντα θα κρατήσει κριτική θέση, πολλές φορές και 
αντίθετη στα συμφέροντα ενός «κτήτορος έδρας», με λίγα λόγια θα πει πάντα αυτό που πιστεύει απερίφραστα και καταπρόσωπα μια και πιστεύει στην υπέρτατη αποστολή του δασκάλου της αρχιτεκτονικής.
Τα επόμενα χρόνια και μέσα στο κλίμα της αμφισβήτησης που τελικά δεν θα έχει τη δύναμη να αντιπροτείνει τίποτα στο χώρο της διδασκαλίας της αρχιτεκτονικής, η Σχολή θα γνωρίσει μια κάμψη μια και δεν θα’χει την δύναμη να αντισταθεί, λέγοντας, βροντοφωνώντας την αλήθεια πάνω σε βασικά πράγματα της αρχιτεκτονικής παιδείας.
Ο Δάσκαλος συνεχίζει πάντα με την ίδια θέρμη τη διδασκαλία, αλλά το πλαίσιο και η ατμόσφαιρα έχει αλλάξει, οι βαθμοθήρες είναι πια «ένα γεγονός», η απόκτηση του «εύκολου» διπλώματος κι αυτό αδιαφιλονίκητα έρχεται να δεσπόσει της εποχής. Απ’ την μια η άρνηση του κατεστημένου απ’ την άλλη η παντί μέσο κατοχύρωση απ’ τον τίτλο που το ίδιο αυτό κατεστημένο προσφέρει.
Αμέσως μετά το μπλουτζήν του επαναστατημένου, η γραβάτα του διπλωματούχου αρχιτέκτονα.
Η γνώση και η πραγματική παιδεία είναι πια στην κρίση του κάθε φοιτητή. Το δίπλωμα είναι πάντως η σίγουρη κατάληξη. Έτσι κυλούν τα χρόνια μέχρι το 1979, όπου σε μια επιστολή παραίτησης, ο Bruno Zevi, μη αντέχοντας να βλέπει το όραμα μιας Σχολής που τόσο πόνεσε και για την οποία τόσο πάλεψε να καταρακώνεται, αποχωρεί, αρνούμενος να υπηρετεί ίδρυμα που «βγάζει αμόρφωτους αρχιτέκτονες» όπως ο ίδιος δήλωσε.
Το θάρρος του εδώ είναι συγκλονιστικό. Ο άνθρωπος που το συγγραφικό του έργο γεμίζει – μόνο σαν τίτλους – ένα τόμο, ο μεγάλος δάσκαλος φεύγει από τη Σχολή που δημιούργησε αλλά συγχρόνως μένει έτσι όπως τον θυμόμαστε εμείς οι παλιοί μαθητές του: οξύς, καθαρός και πάνω απ’ όλα κριτικά αμείλικτος. Η Σχολή της Ρώμης έχασε έναν μεγάλο Καθηγητή, ο κόσμος του πνεύματος κέρδισε τον Bruno Zevi μια και με ή χωρίς έδρα παραμένει πάντα ένας φωτισμένος δάσκαλος.
Συνοπτικό Βιογραφικό του Bruno Zevi
1918 Γεννιέται στη Ρώμη
1928 – 31 Γυμνασιακές σπουδές στην Ιταλία
1936 Απόφοιτος του Γυμνασίου Tasso στη Ρώμη
1936 Γράφεται στην Αρχιτ. Σχολή του Πανεπιστημίου της Ρώμης όπου παρακολουθεί το Α΄ και Β΄ έτος σπουδών
1939 Αγγλία. Γράφεται στο Γ΄ έτος του Architectural Association School of Architecture στο Λονδίνο Συγχρόνως μετέχει της αντιφασιστικής κίνησης μαζί με τον Carlo Ludovico Racchianti
1940 Στο Παρίσι με την κίνηση «Δικαιοσύνη και Ελευθερία». Επιστρέφει
στην Ιταλία. Αναχωρεί στις ΗΠΑ και γράφεται στην Αρχιτ. Σχολή του Παν. Columbia της Ν. Υόρκης και στο Harvard.
Τον ίδιο χρόνο παντρεύεται με την Tullia Calabi στις 26 Δεκεμβρίου στην Νέα Υόρκη.
1941 Σπουδές για το Μaster που διευθύνει o Walter Gropius. Δίπλωμα
Αρχιτεκτονικής από το Harvard
1942 Ανασύσταση της κίνησης «Δικαιοσύνη και Ελευθερία στις ΗΠΑ
Ραδιοφωνικές εκπομπές NBC στη Βοστώνη και στη Νέα Υόρκη
Διευθυντής συντάξεως του περιοδικού «Quaderni Italiani»
1943 Επιστροφή στην Ευρώπη για να συμμετάσχει στην Ιταλική αντίσταση και στο κίνημα απελευθέρωσης της Ιταλίας από τον Φασισμό
1944 Επιστροφή στη Ρώμη. Μέλος του κόμματος «Δράσης». Ίδρυση της Ιταλικής εταιρείας για την οργανική αρχιτεκτονική (A.P.A.O.)
1945 Συνδιευθυντής του «Metron” (μέχρι το 1955)
1946 Υποψήφιος δημοτικός σύμβουλος με το Κόμμα της «Δράσης». Αρχιτεκτονικό γραφείο με το L. Piccinato, C. Calcaprina και E. Tedeschi. Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο της Περούτζια.
1948 Έκτακτος επί θητεία Καθηγητής της Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής στην Αρχιτ. Σχολή της Βενετίας και Καθηγητής της «Ιστορίας της Σύγχρονης Αρχιτεκτονικής» στη Μεταπτυχιακή Σχολή για την εμβάθυνση στην Ιστορία της Τέχνης του Πανεπιστημίου της Ρώμης
1951 Βραβείο «Ulisse – Cortina» για την κριτική της τέχνης. Δίπλωμα «honoris causam» της αρχιτεκτονικής σχολής του Buenos Aires. Επίτιμο μέλος του συλλόγου αργεντινών αρχιτεκτόνων. Ακαδημαϊκός της Ακαδημίας Καλών Τεχνών Βενετίας. Γενικός Γραμματέας του Εθνικού Ινστιτούτου Πολεοδομίας (μέχρι το 1969)
1952 Μέλος του Κεντρικού Συμβουλίου των Δημόσιων ΄Εργων (τομέας Πολεοδομίας)
1954 Τακτικός αρθρογράφος της αρχιτεκτονικής στο περιοδ. «L’ Espresso». Διευθυντής του περιοδικού «L’ Architettura, cronache e storia».
1957 Μέλος της κριτικής επιτροπής στην Biennale της Bενετίας
1958 Βραβείο «Tor Margana» για τη διεύθυνση του περιοδικού «L’ Architettura, cronache e storia»
1960 Τακτικός Καθηγητής της Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής τον Παν. της Βενετίας Ακαδημαϊκός της Εθνικής Ακαδημίας του Αγίου Λουκά της Ρώμης
1962 Ακαδημαϊκος επί τιμή της Ακαδημίας Σχεδίου της Φλωρεντίας
1963 Καλείται στην έδρα της ιστορίας της αρχιτεκτονικής του Παν. της Ρώμης. Επίτιμο Μέλος του Βασιλικού Ινστιτούτου Βρεττανών Αρχιτεκτόνων
1964 Οργανωτής της κριτικής έκθεσης έργων του Michelangielo
1966 Προσχωρεί στο ενωμένο Σοσιαλιστικό κόμμα της Ιταλίας PSI – PSDI μέλος της κεντρικής επιτροπής του ίδιου κόμματος
1967 Πρόεδρος του International Technical Cooperation Center (μέχρι το 1970). Μέλος του «Asce» για το Ρυθμιστικό της Ρώμης
1969 Μετά τη διάσπαση του Σοσιαλιστικού κόμματος εγκαταλείπει το κόμμα. Βραβείο «Umberto Biancemano» για τον πολιτισμό
1970 Ιδρύει και διευθύνει το «Ινστιτούτο ενεργού μεθοδολογικής κριτικής της αρχιτεκτονικής» στην αρχιτεκτονική σχολή του Παν. της Ρώμης Μέλος της Παγκοσμίου Επιτροπής για την πόλη της Ιερουσαλήμ
1977 Μαθήματα στην Ουάσιγκτον και στο Σεάτλ. Γενικός εισηγητής του Διεθνούς Συμβουλίου για το Βιομηχανικό Σχέδιο
1979 Ιούλιος, παραιτείται από την τακτική έδρα της «Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής» της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Παν. της Ρώμης
Βιβλιογραφία
1. Verso un architettura organica, Torino 1945 (αγγλικά κυκλοφόρησε με τον τίτλο: Towards an Organic Architecture, Faber and Faber, London 1950)
2. Frank Lloyd Wright, Milano 1947 (αγγλικά με τίτλο «F.L. Wright and the conqust of Space» στο περιοδικό «Magazine of Art», Μάϊος 1950).
3. Saper vedere l’ architettura, Torino 1948 (ένδεκα εκδόσεις μέχρι το 1976.
Στα αγγλικά κυκλοφόρησε με τίτλο «Architecture as Space» Ν.Υ. 1957.
Συνολικά μεταφράστηκε στα : εβραϊκά, ισπανικά, γαλλικά, σλοβενικά, ουγγρικά, κροατικά, τσέχικα, ρουμανικά και ιαπωνικά.
4. Erik Gunnar htmllund, Milano 1948.
5. Lezioni di Storia dell’ architettura italiana-Vol. I, Roma, 1948.
6. Storia dell’ architettura moderna, Torino 1950 (πέντε εκδόσεις η Πέμπτη με την προσθήκη του τόμου:
Spazi dell’ archtetture moderna, Torino 1975. Μεταφράστηκε: ισπανικά και πορτογαλικά.
7. Architettura, e Storiografia, Milano 1950 (νέα έκδοση με τίτλο: Le martici antiche del linguaggio moderno, Torino 1975). Μεταφράστηκε ισπανικά και ιαπωνικά.
8. Conferencias, Αρχιτ. Σχολή του Πανεπιστ. Του Buenos Aires, 1952.
9. Poetica dell’ architettura neoplastica, Milano 1953 (νέα έκδοση με τον υπότιτλο: Il linguaggio delia scomposizione quadridimensionale, Torino 1974). Μεταφράστηκε στα ισπανικά.
10. Richard Neutra, Milano 1954.
11. Architettura in Nuce, Firenze 1960 (δεύτερη έκδοση από τον οίκο Sansoni το 1972).
12. Biaggio Rosseti, Torino 1960.
13. Michelangiolo Architetto, Torino 1964 (μαζί με τον P. Portoghesi).
14. History as a Method of teaching architecture, M.I.T. Press, Cambridge, Mass. 1965.
15. Erich Mendelson, Opera completa Milano 1970.
16. Saper vedere l’ ubranistica, Torino 1971 (δεύτερη έκδοση πλουτισμένη 1973).
17. Il linguaggio moderno dell’ architettura, Torino 1973 (δεύτερη έκδοση πλουτισμένη 1973).
18. Architectura den sert A la Fundacio Miro, Barcelona 1966.
19. L’ a-historicisme du Bauhaus et ses concerquences, Univ. Saint-Etienne, 1976.
20. 23 τόμοι από τα συγκεντρωμένα άρθρα του με τίτλο «Editoriali mensili di L’ archtettura, cronache e storia, Laterza, Bari από το 1974.
Εκτός από τα παραπάνω βιβλία έχει γράψει 200 περίπου άρθρα σε περιοδικά και ιδιαίτερα στην «L’ architettura» καθώς και στο «L’ espresso». Γι αυτόν και το έργο του γράφτηκαν 5 βιβλία στην Αργεντινή, στην Βραζιλία, την Ισπανία και την Ιταλία.
Σημ. Σημαντικές πληροφορίες πήρα από τον πρόσφατο τόμο:
«Zevi su Zevi», Roma 1977.