Σκίτσο συνθέσεως
Το ελεύθερο αρχιτεκτονικό σκίτσο είναι ο παραδοσιακός αλλά και πιο συνηθισμένος τρόπος για την παράσταση νέων αρχιτεκτονικών συνθέσεων ή προτάσεων οργανώσεως του χώρου. Είναι χαρακτηριστικό ότι παρ’ όλη την μεγάλη ποικιλία των εικαστικών μέσων παραστάσεως (γραμμικό αρχιτεκτονικό σχέδιο, κατασκευή και φωτογράφιση προπλασμάτων, μηχανική σχεδίαση προοπτικών και αξονομετρικών σχεδίων με υπολογιστή συντεταγμένων), η δημιουργική σύλληψη του αρχιτεκτονικού εκφράζεται πηγαία, (σήμερα ακόμη όπως και στην αναγέννηση), με το ιδιόχειρο σκίτσο.
Σκίτσο τεκμηριώσεως
Αντίθετα ο ελεύθερος αυτός σχεδιαστικός τρόπος έχει παραγκωνισθεί σχετικά σαν τρόπος τεκμηριώσεως του περιβάλλοντος μας (όπως είναι διαμορφωμένο), από την φωτογραφική και ζωγραφική απεικόνιση, ακόμη δε και από την φωτογραμμετρική αποτύπωση τα τελευταία χρόνια.
Και όμως το σκίτσο «τεκμηριώσεως» είναι και θα μείνει πάντα ένα εξαιρετικά κατάλληλο όργανο εργασίας για την εικαστικά ευαισθησία και πρωτότυπη απεικόνιση εντυπώσεων και πληροφοριών, από το περιβάλλον μας και είναι ιδιαίτερα παρήγορο ότι οι πραγματικά προικισμένοι αρχιτέκτονες ασκούν και σήμερα την πλούσια σε παράδοση τεχνική αυτή.
Εικαστικά χαρακτηριστικά:
1. Η γραμματικότητα.
Ποια είναι όμως τα εικαστικά χαρακτηριστικά του σκίτσου τεκμηριώσεως;
Πρώτο του χαρακτηριστικό: Ο Γραμμικός χαρακτήρας.
Το σκίτσο είναι βασικά ένα ελεύθερο γραμμικό σχέδιο: Ιχνογράφημα ή σκιαγράφημα. Η θεμελιακή – και πιο απέριτη – μορφή του σκίτσου είναι το ιχνογράφημα, η υποδήλωση δηλαδή σχημάτων, όγκων και μορφών με την παράσταση μόνο των γραμμικών στοιχείων του χώρου, δηλαδή των ακμών των στερεών σωμάτων.
Το ιχνογράφημα εξελίσσεται σε σκιαγράφημα αν εμπλουτισθεί με νύξεις ή με πλήρη παρουσία των τονικών διαφορών των επιφανειών, που προκαλούνται από τις αυτοσκιές και τις ριγμένες σκιές στο χώρο.
Υπάρχουν βέβαια πέρα από τις καθαρές αυτές μορφές του ιχνογραφήματος και του σκιαγραφήματος και άλλες πιο αυθαίρετες ή «προσωπικές» τεχνικές με τις οποίες μπορούν να υποδηλωθούν διαφοροποιήσεις χρωμάτων (Ελαιώνας στο σχέδιο του Klenze, εικ. 1), ή υλικού (κατάστρωμα δρόμου στο σχέδιο του Αλεξίου, εικ. 2) με την παρουσία ενός τόνου.
2. Η μονοχρωμία.
Δεύτερο χαρακτηριστικό: Η μονοχρωμία.
Αν ο γραμμικός χαρακτήρας προσδιορίζει την βασική δομή του αρχιτεκτονικού σκίτσου, η μονοχρωμία του δημιουργεί το ιδιαίτερο εικαστικό κλίμα του.
Το ελεύθερο αυτό γραμμικό σχέδιο «γράφεται» με ένα χρώμα, συνήθως μαύρο (αλλά και σέπια, μπλε, γαιώδη ή και άλλα χρώματα) και με τις άπειρες διαβαθμίσεις εντάσεως που μπορεί να πάρουν οι γραμμές και οι διαγραμμίσεις ή «μουτζουρωμένες» επιφάνειες (διάφοροι τόνοι) υποδηλώνεται με μεγάλη ευαισθησία και λιτότητα μέσων σημαντικά στοιχεία του περιβάλλοντος (εκτός από τις μορφές) όπως υφή υλικών και απόσταση αντικειμένων, αλλά και νύξεις για το χρώμα δίνονται στο εικαστικά εξασκημένο μάτι, χωρίς τη χρήση 
πολυχρωμίας. Έτσι ενιαίες λευκές επιφάνειες στο μαυρόασπρο σκίτσο, θυμίζουν στο θεατή (με την έλλειψη τόνων ή γραμμών) μόνο το κυρίαρχο στοιχείο του χρώματος που απουσιάζει (π.χ. το γαλάζιο, για τη θάλασσα, στο βάθος του σκίτσου του Klenze, εικ. 1).
Η λιτότητα των μέσων
Μεγάλη γοητεία και δύναμη υποβολής ακτινοβολεί το αρχιτεκτονικό σκίτσο και για έναν άλλο λόγο: την μεγάλη λιτότητα και οικονομία των εκφραστικών του μέσων:
Το υπόβαθρο σχεδιάσεως: Μια λεία συνήθως λευκή ή άλλη μονόχρωμη επιφάνεια. Το όργανο «γραφής»: γράφει, η χαράσσει την επιφάνεια. Στην «γραφή» ελάχιστο μονόχρωμο υλικό εναποτίθεται γραμμικά στην επιφάνεια. Στο «χάραγμα», (όπως π.χ. στις πλάκες των παλιών χαλκογραφιών που απεικονίζουν σύνολα πόλεων), η σκιά γεννιέται μέσα στις χαραξιές παίζει τον ρόλο μιας άϋλης γραμμής.
Το όργανο γραφής: Η πέννα μελανιού (με τις μεγάλες δυνατότητες ευαίσθητης διαβαθμίσεως του πλάτους των γραμμών). Το μολύβι και το κάρβουνο ( με τη μεγάλη τονική κλίμακα που επιτρέπουν) και πιο πρόσφατα ο μαρκαδόρος ( με την ιδιότυπη ταυτότητα των γραμμών του που προσφέρεται ιδιαίτερα καλά για την υποδήλωση της ογκομετρικής δομής και λιγώτερο της ατμόσφαιρας του περιβάλλοντος).
Τις διάφορες αυτές δυνατότητες των τρόπων «γραφής» τις διακρίνει κανείς καθαρά συγκρίνοντας το σχεδίασμα πένας του Klenze με τα σκίτσα μολυβιού (ακρόπολις) και κάρβουνο (Πίζα) του Le Corbyzier, (εικ. 3, 4) και τέλος με το σχέδιο μαρκαδόρου του Αλεξίου εικ. 5.
Το ελεύθερο και ιδιόχειρο σχέδιο
Σαν τελευταίο σημαντικό εικαστικό χαρακτηριστικό του αρχιτεκτονικού σκίτσου, πρέπει να αναφέρουμε ότι είναι 
ελεύθερο και ιδιόχειρο σχεδίασμα, σε αντίθεση με τους διάφορους τρόπους μηχανικής απεικονίσεως (αλλά και εκτυπώσεως) σκηνών του περιβάλλοντος.
Το ελεύθερο σχεδιαστικό τεκμήριο, από χέρι ανθρώπου, παρουσιάζει ιδιότητες κοινές αλλά και ιδιόμορφες και άξιες ανεπανάληπτες, συγκρινόμενο με άλλους τρόπους απεικονίσεως:
– με τη φωτογραφική απεικόνιση έχει την ίδια δυνατότητα απεικονίσεως λεπτομερειών και ατμόσφαιρας του περιβάλλοντος
– με την γραμμική αρχιτεκτονική αποτύπωσης και τη φωτομετρική αποτύπωση έχει την ίδια δυνατότητα αποδόσεως των μορφών και της ογκομετρίας (σύγκρινε την φωτογραφία και την μετωπική αποτύπωση της Μυκόνου (εικ. 6) με την φωτογραμμετρική απεικόνιση της Πλάκας (εικ. 7) και τέλος με το σχέδιο μελανιού του Βασίλη Βάρσκη (1744) της Μονής Δοχειαρίου (εικ. 8). Εδώ η φωτογραφική απεικόνιση αποδίδει σαφώς λιγότερο.
– Το ελεύθερο σκίτσο έχει ωστόσο πέρα από τις δυνατότητες αυτές την μοναδική αρετή της προσωπικής ερμηνείας των φαινομένων. Αν οι άλλοι εικαστικοί τρόποι εξασφαλίζουν από την φύση τους μια αυξημένη «αντικειμενικότητα», το σκίτσο μπορεί να συνδυάσει την ακρίβεια της αντικειμενικής τεκμηριώσεως με την προσωπική, ευαίσθητη «ερμηνεία» των φαινομένων, γιατί πέρα από το αντικειμενικό υλικό υπόβαθρο, υπάρχει ο χώρος της προσωπικής συγκινήσεως, που μπορεί να αποτυπωθεί εδώ:
Στοιχεία λιγώτερο ή περισσότερο τονισμένα, παραλείψεις, τμήματα περισσότερο ή λιγότερο λεπτομερειακά δουλεμένα, γραμμές διστακτικές ή στιβαρές, τονικός ή καθαρά γραμμικός χαρακτήρας, όλα αυτά αποτελούν μνήμες, κρίσεις και νύξεις του παρατηρητή για τα φαινόμενα.
Σύγκριση με τη ζωγραφική παράσταση
Δεν θάπρεπε να αποσιωπήσουμε εδώ, ότι δεν είναι βέβαιο μόνο το ελεύθερο αρχιτεκτονικό σκίτσο που μας δίνει 
τεκμήρια αντικειμενικά αλλά συγχρόνως και ευαίσθητα και προσωπικά για το περιβάλλον μας:
Το παραστατικό ζωγραφικό σκίτσο και ο ζωγραφικός πίνακας επιχειρούν το ίδιο. Και όμως παρόλη την μεγάλη ακρίβεια και εικαστική ποιότητα ζωγραφικών απεικονίσεων αρχιτεκτονικών στοιχείων και πολεοδομικών συνόλων, από τον Μεσαίωνα μέχρι σήμερα, τα έργα αυτά δεν μπορεί να φθάσουν ούτε την υποβλητική δύναμη, ούτε τον βαθμό αντικειμενικής τεκμηριώσεως που κρύβεται μέσα σε ένα λιτό αλλά πετυχημένο αρχιτεκτονικό σκίτσο (βλέπε το σχέδιο των Προπυλαίων του Le Corbusier, εικ. 9):
Η γεωμετρική αφαίρεση του σκίτσου συνδυασμένη με την στιγμιαία προσωπική συγκίνηση και ερμηνεία του παρατηρητή δημιουργούν αποτέλεσμα ασύγκριτο. Αφού αναγνωρίσαμε τα κύρια εικαστικά χαρακτηριστικά του αρχιτεκτονικού σκίτσου, θα είναι ίσως σκόπιμο να επισημάνουμε τα στοιχεία εκείνα του περιβάλλοντος που μπορούμε να τεκμηριώσουμε με αυτό το όργανο εργασίας.
Το σκίτσο: Ένα εικαστικό μνημόνιο
Το Αρχιτεκτονικό σκίτσο δεν αποτελεί μονάχα μια απεικόνιση τμήματος του φυσικού (δομημένου ή αδόμητου) περιβάλλοντος μας αλλά δεν μπορεί να γίνει συγχρόνως ένα είδος «εικαστικού μνημονίου», μια συλλογή ποικίλων πληροφοριών: Μεγαλοφυείς ιχνογράφοι όπως ο Leonardo da Vinci και ο Burer γεμίζουν τα σχέδια τους με μικροσκοπικούς αριθμούς και λέξεις που αναφέρονται σε διαστάσεις του φυσικού χώρου των κτισμάτων, των ανθρωπίνων μελών, σε τόνους φωτοσκιάσεων, σε χρωμάτινη κλίμακα , στα γεγονότα που ξετυλίγονται (τη στιγμή της απεικονίσεως ή στο παρελθόν) στο συγκεκριμένο χώρο.
Οι σημειώσεις αυτές, αντί να αφαιρούν από την εικαστική ποιότητα του σχεδίου, του προσθέτουν αντίθετα την ιδιαίτερη αξία της προσεκτικής και βιωμένης παρατηρήσεως.
Το αντικείμενο της τεκμηριώσεως.
το αντικείμενο της παρατηρήσεως και της τεκμηριώσεως:
(α) η φυσική (γεωμετρική) δομή του αστικού (ή φυσικού) χώρου. Αρχίζοντας από την μικροκλίμακα του αντικειμένου (φανάρι, δένδρο, θύρα) προχωρόντας στην μεσοκλίμακα του άμεσου περιβάλλοντος (δωμάτιο, δρόμος, πλατεία) και φθάνοντας στην μικροκλίμακα του πολεοδομικού περιγράμματος ολόκληρης πόλης ή της απεικονίσεως ενός τόπου, το σκίτσο μπορεί να απεικονίσει με τρόπο μετωπικό, προοπτικό ή αξονομετρικό τον χώρο, τους όγκους, τις ακμές, τους τόνους, την υφή των επιφανειών και να υποδηλώσει μέχρι ενός σημείου και το χρώμα.
(β) η φυσική και ψυχολογική ατμόσφαιρα ενός χώρου. Στοιχεία κλιματικά: αέρας, βροχή, σύννεφα (βλέπε την υποβλητικότητα χαλκογραφίας της Δήλου, εικ. 10). Στοιχεία τοπογραφικά: ανοικτός, κλειστός χώρος, και καθαρά ατμοσφαιρικά στοιχεία (διαύγεια ατμόσφαιρας στο σχέδιο του Αλεξίου, εικ. 11) αποδίδονται διακριτικά από το αρχιτεκτονικό σκίτσο. Αλλά και το ψυχολογικό κλίμα (η ατμόσφαιρα) ενός χώρου μπορεί να αποδοθεί με την ευαίσθητη χρήση της γραφίδας (όπως η γαλήνη στο ελληνικό τοπίο του Klenze) .
(γ) Η κίνηση της ζωής, τα διαδραματιζόμενα μέσα σε ένα χώρο: Η απεικόνιση ανθρώπων, μηχανών, ζώων, επιγραφών (και η σημείωση των κινήσεων τους μέσα στο χώρο) μπορεί να εμπλουτίσουν το αρχιτεκτονικό σκίτσο με πληροφορίες κοινωνικού και ανθρωπίνου περιεχομένου.
Δεν είναι λοιπόν απλό εικαστικό παιχνίδι το αρχιτεκτονικό σκίτσο, αλλά αντίθετα ευαίσθητο και αντικειμενικό συγχρόνως εργαλείο στα χέρια του σχεδιαστή του περιβάλλοντος, για να αποτυπώσει μια προσωπική εμπειρία από τον χώρο ζωής στον οποίο πρόκειται να επέμβει.
Αλέξανδρος Παπαγεωργίου – Βενέτας: Αρχιτέκτων, Πολεοδόμος Καθηγητής του Κολλεγίου της Ευρώπης