του Γράπα Χρήστου*
“Even whispers aren’t heard in the garden,
Everything has died down till morning.
If you only knew how dear to me
Are these Moscow nights.The river moves, unmoving,
All in silver moonlight.
A song is heard, yet unheard,
In these silent nights.Why do you, dear, look askance,
With your head lowered so?
It is hard to express, and hard to hold back,
Everything that my heart holds.But the dawn’s becoming ever brighter.
So please, just be good.
Don’t you, too, forget
These summer, Moscow nights.”
Evenings in the Moscow Suburb (εκτέλεση: Anna Netrebko)
Το παραμύθι | Η ουτοπία του σήμερα
H δυνατότητα για ουτοπικές διερευνήσεις καθώς και η αξιολόγηση τους ανέκαθεν προέκυπτε από την ικανότητα των ανθρώπων να ονειρεύονται και να σχεδιάζουν. Μα μέσα στη μαγική ατμόσφαιρα της αρχιτεκτονικής ουτοπίας, φαίνεται ότι όλα είναι μαγικά εκτός από τον αρχιτέκτονα. Φτάνουμε λοιπόν στο σημείο που ξεκινά η ιστορία που θα σας διηγηθώ, πρόκειται για ένα παραμύθι εξουσιαστικής πρακτικής στο έντονο πολιτικό παρασκήνιο των πρώτων χρόνων της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά δε σκοπεύω να μείνω στα στενά πλαίσια μιας δραματικής αφήγησης .. άλλωστε ο Τσάρος είναι ήδη νεκρός ..ήθελα όμως να εντείνω την μυσταγωγική ατμόσφαιρα της ουτοπίας ξεκινώντας το παραμύθι μου με αυτό το μουσικό κομμάτι του 1955 που “άκουγαν” τότε οι σοβιετικοί “ήρωες” που ετοιμάζονταν να μεταμορφωθούν στον νέο άνθρωπο του Anatole Kopp.
Η αρχιτεκτονική διηγείται την δική της ιστορία μέσα από πολέμους, ανακαλύψεις, οικονομικές, πολιτικές και φυσικά κοινωνικές μεταβολές, μα οι άνθρωποι πάντα κάνουν όνειρα, οι αρχιτέκτονες παρέα με όλη την πολιτική ενθάρρυνση και υποστήριξη δουλεύουν ώστε ο νέος άνθρωπος με όλες του τις αρετές .. τις ατομικές και κοινωνικές του λειτουργίες να χωρέσει όλη την ανάπτυξη και εξέλιξη του σε νέες υποδομές με νέα μοντέλα αστικής κατοίκησης και κοινωνικής αλληλοδιάδρασης.
Η κυριαρχία του τότε αρχιτεκτονικού πειραματισμού εισάγει εμάς τους νεότερους, σε μια ουτοπία. Πως ο σχεδιασμός της πόλης κατευθύνει την λειτουργία της; Πως η αρχιτεκτονική χειρίζεται σαν μαέστρος την εξέλιξη της κοινωνικής συμβίωσης; Πως ο συνολικός σχεδιασμός μεγάλης κλίμακας μπορεί να φτάσει να διαμορφώσει ένα νέο παράδειγμα ανθρώπου που θα συμβαδίζει με το πρόσταγμα και τις ανάγκες μίας πρωτό-βιομηχανιζόμενης και αγροτικής-παραγωγικής κοινωνίας αλλά ταυτόχρονα θα είναι σε θέση να ασχολείται με τα κοινά μέσα από την πολιτισμένη θεώρηση των πραγμάτων που θα έχει για τον εαυτό του, την οικογένεια του αλλά και για το ολοκληρωτικό σύνολο στο οποίο εντάσσεται; Πράγματι, όταν διατυπώνουμε θέματα σαν κι αυτό υπό τον όρο του πεπρωμένου της σχέσης των ανθρώπων με το μέλλον, δεν είναι πλέον σαφές αν το μέλλον που έχουμε κατά νου είναι μέλλον ενός κειμενικού είδους (άνθρωπος-ήρωας) ή αν μιλάμε για τον ίδιο τον άνθρωπο (νέος άνθρωπος ) σε συνάρτηση με μία πολυδιάστατη κοινωνική δομή που έρχεται αντιμέτωπη με μια πολλαπλότητα που δεν σχεδιάζεται με ευκολία.
Δημιουργοί | Ήρωες
“Η πόλη ή αυτό που θα πρέπει να την αντικαταστήσει σαν οργανωμένο σύνολο, είναι ο γενικο-κοινωνικός πυκνωτής του νέου ανθρώπου για τον οποίο μιλήσαμε. Ο άνθρωπος αυτός θα μοιράζει την ύπαρξη του ανάμεσα στην παραγωγική εργασία, την ατομική ή συλλογική μελέτη, τις πολιτιστικές διασκεδάσεις, τα σπόρ και τη φυσική αγωγή, θ’αγαπά τα παιδιά του και επειδή ακριβώς θα τ’ αγαπά θα αναθέτει την εκπαίδευσή τους σε ειδικούς μή βλέποντας τα ο ίδιος…”
Στο παραπάνω απόσπασμα από το βιβλίο του Kopp βλέπουμε μία σχεδόν αλγοριθμική περιγραφή (Script Based Design) για την επιθυμητή αλλά ταυτόχρονα και αναγκαία λειτουργία του νέου ανθρώπου που όμως δεν αφορά κάποια μέθοδο αρχιτεκτονικής σύνθεσης αλλά τη δημιουργία μιας σύμβασης λειτουργίας, ενός νεοτεριστικού master plan με σλόγκαν το “θα”. Πιο συγκεκριμένα, για να βγάλουμε ακριβέστερα συμπεράσματα για τις συμβάσεις του σχεδιασμού στην πρωτοεμφανιζόμενη αυτή κοινωνική μεταρύθμιση θα μεταφερθούμε στην περίφημη Σοβιετική Έκθεση Οικονομικών Επιτευγμάτων (VDNKh). Πρόκειται για μια έκθεση-σύμβολο για την υπεροχή του Σοβιετικού συστήματος και φυσικά ένα κίνητρο χωρικά εκφρασμένο με περισσή πολυτέλεια που μεταφέρεται στον δημόσιο χώρο και προβάλλεται ως ανταμοιβή σε ένα τεράστιο ποσοστό αγροτών που δουλεύουν στην επαρχία. Δεν παύει να είναι ακόμα ένα κοινωνικό πείραμα της εποχής που ωστόσο λειτούργησε ως όνειρο για πολλούς ανθρώπους. Η αρχιτεκτονική έκφραση του χώρου εκτός των άλλων, αποπνέει μια ιερότητα και προσφέρει ένα πρωτόγνωρο για τότε συναίσθημα: την ελευθερία, που όμως ξεπερνά την πραγματικότητα που βιώνει ο άνθρωπος και συνάμα την μιζέρια του παρελθόντος. Πολλά κτήρια μοιάζουν με εκκλησίες του 17ου αιώνα στη Ρώμη μα μόλις περάσεις μέσα τους βλέπεις στις τοιχογραφίες τους ανθρώπους που ανήκουν στα σοβιέτ και με μόχθο και εργασία κατακτούν το ψωμί τους και μπορούν πλέον να γιορτάζουν και να χαίρονται ανώτερα πνευματικά αγαθά.εικ.1-2
Το φαντασιακό ως στοιχείο στοχασμού και προσέγγισης του μέλλοντος είναι ένας βασικός παράγοντας που εξελίσσει την ανθρώπινη σκέψη. Έτσι και η αρχιτεκτονική και ειδικότερα στην περίπτωση μιας κατασκευασμένης σκηνικής ουτοπίας (VDNKh), επηρεάζεται απ΄την ανάγκη του νού να φανταστεί το μέλλον που δε θα καταφέρει να επεξεργαστεί σε άμεσο και πραγματικό χρόνο. Διακρίνουμε λοιπόν, πολλές φορές ουτοπικές τάσεις ερμηνείας της αρχιτεκτονικής που ανάλογα την εποχή, σηματοδοτούν και μια αντίστοιχη δομή για τη ζωή. Φαινεται όμως εύκολο να ξεγελαστείς απο τις αρχιτεκτονικές μορφές και τις κοινωνικές τους προεκτάσεις, άλλωστε τότε, δημιουργοί και ήρωες έβλεπαν τη ζώή τους να αλλάζει και τους κόπους τους να δικαιώνονται..
Το περιορισμένο τελικά, υλοποιημένο έργο της Σοβιετικής “Σύμβασης” δείχνει να ξεπερνά τα όρια του υλικού κόσμου και ανάγεται στα μάτια μας σε μια, αν μη τι άλλο, ενδιαφέρουσα αφήγηση. Μοιάζει με ουτοπία που εφαρμόστηκε σε σκηνές. Σκήνες θεάτρου, που όμως πηγάζουν από την ανάγκη της εποχής εκείνης να οριστεί ένα συγκεκριμένο κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο. Πως όμως αυτά τα θραύσματα-σκηνές από την αφήγηση αυτή επανέρχονται στη σύγχρονη εποχή;
Ουτοπία | Επιστημονική Φαντασία | Δημιουργοί
Ίσως τώρα, είναι το κατάλληλο σημείο να αφήσουμε για λίγο την Σοβιετική Ένωση και να δούμε κάποιες πραγματικές ουτοπίες με πραγματικούς ήρωες.. Θα μεταφερθούμε σε μία φανταστική πόλη, ένα δημιούργημα της ανθρώπινης φαντασίας, μα ακόμα κι αυτό εμπεριέχει ξεκάθαρα αρχιτεκτονικά στοιχεία και συμβάσεις λειτουργίας. Η συμπαντική πόλη Galactic City βρίσκεται στον μυθιστορηματικό πλανήτη Coruscant του Star Wars (βλ.βίντεο1,εικ.6). Πρόκειται για μια κατεξοχήν φουτουριστική πόλη όπου η μηχανές και η ταχύτητα κυριαρχούν σε ένα πυκνό και ατέρμονο στην εξάπλωση του αστικό περιβάλλον όπως άλλωστε προβλεπόταν και απο το μανιφέστο του φουτουρισμού ήδη από το 1909.
Η πόλη της επιστημονικής φαντασίας είναι άρρηκτα συνδεδμένη με το ευρύτερο σύμπαν και τους υπόλοιπους πλανήτες και ενώ στην σκηνοθεσία του Star Wars παραμένει ενα απλό σκηνικό πολέμου στην ταινία “Aelita:The Queen of Mars” του Σοβιετού σκηνοθέτη Yakov Protazanov ο άνθρωπος κρατά μια πολύ ενδιαφέρουσα στάση όσο κατοικεί στον πλανήτη Άρη εικ.3-4. Στην πραγματικότητα, για τους Σοβιετούς η σχέση τους με το υπόλοιπο σύμπαν (cosmos) και η φαντασιακή προσέγγιση του ήταν μέρος της σκέψης τους και ένδειξη της πνευματικότητας τους. Μόλις τέσσερα χρόνια αργότερα ο αρχιτέκτονας Georgii Krutikov σχεδιάζει την “ιπτάμενη πόλη” ένα σύνολο κατακόρυφων κτηρίων που ίπτανται πάνω σε έναν δακτύλιο που τα ενώνει μεταξύ τους ως μια ουτοπική πολεοδομική πρόταση για την επίλυση της μελλοντικής αύξησης του πληθισμού. εικ.5
Σε αντίθεση με την περίπτωση της Σοβιετικής Θεωρίας, στήν περίπτωση του Star Wars δίνεται έμφαση στην ενίσχυση της λογοτεχνικής και ατμοσφαιρικής απόδοσης της πόλης οπότε οι ήρωες έρχονται σε δεύτερη μοίρα και τον κύριο λόγο τον έχουν οι δημιουργοί. Η μορφή της πόλης είναι έρμαιο της μεταφυσικής του δημιουργού της. Μια πόλη εφιάλτης για κάθε Σοβιετό άπολεοδομιστη αλλά παραδόξως βασισμένη στις πολεοδομικές θεωριές του Έλληνα αρχιτέκτονα Κωσταντίνου Δοξιάδη.
Ο Δοξιάδης μελετώντας και σχεδιάζοντας οικισμούς στην Ελλάδα και στην Αμερική κατέληξε να σκέφτεται και να προδιαγράφει “οικουμενοπόλεις”, πόλεις δηλαδή που καταλαμβάνουν ολόκληρες ηπείρους και όλες μαζί συνυπάρχουν με όρια αόρατα. Πίστευε οτι με οτιδήποτε χτίζουμε συντελούμε στη δημιουργία της πόλης του μέλλοντος, χωρίς να το συνειδητοποιούμε. Η οικουμενόπολη έχει “υπεράνθρωπες” διαστάσεις καθώς φαίνεται οτι η ικανότητα να ελέγξει κανείς τα δεδομένα και τα κέντρα της πόλης του μέλλοντος είναι πέρα απο τις ανθρώπινες δυνατότητες. Σύμφωνα με τον ίδιο, «τρείς μεγάλες δυνάμεις μετασχηματίζουν τις σημερινές πόλεις σε αυτές του αύριο: η ελαστικότητα των υπαρχόντων αστικών κυττάρων, η έλξη που ασκούν οι κύριες γραμμές μεταφοράς, καθώς και οι αισθητικές δυνάμεις που έλκουν τον άνθρωπο προς τη θάλασσα, τη λίμνη και άλλα μέρη φυσικής ομορφιάς». Μοιάζει μέσα από τη θεωρία του Δοξιάδη για μια πόλη που αδυνατεί να ελέγξει τα δεδομένα της και τις συνθήκες ύπαρξης της, να αντανακλάται και η φορμαλιστική “σύγχηση” του υπερμοντερνισμού που πολλές φορές αψηφά τα δεδομένα και αναπτύσσεται ανεξέλεγκτα σε πολύπλοκους από άποψη ταυτότητας αστικούς χώρους συμβάλλοντας στην δημιουγία ενός ενιαίου πολιτισμικού, πολυμορφικού και αντιθετικού οικουμενικού συνόλου.εικ.7
Η μελλοντική πόλη του Δοξιάδη αναπτύσσεται σε λογική που θυμίζει “disjointed incrementalism” δηλαδή, αποτελεί σχέδιο μιας αυθόρμητης πολεοδομικής επέκτασης που ξεκινά από το παρόν στο οποίο ζούμε με σκοπό την μελλοντική του διόγκωση. Στην ουσία ζούμε και συνθέτουμε με τις πράξεις μας. Ωστόσο ακόμα και σε αυτή τη θεωρία του προέβλεπε “άκτιστους χώρους” πρασίνου και δάση. Η ουτοπία που συναντά συχνά κανείς μετά τα μέσα του 20ου αιώνα έχει να κάνει άμεσα με τη σχέση συμβίωσης του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον.
Πόλεις | Φυσικό Περιβάλλον | Άνθρωπος
Το τελευταίο ταξίδι που θα κάνουμε αποτελεί συνδιασμό θεωρίας και αρχιτεκτονικού έργου, είναι μια κοινωνική πρόταση, ένα “αστικό εργαστήρι” και μια αξιοσημείωτη προσπάθεια για μία υλοποιημένη ουτοπία που σκοπό έχει την πλήρη εναρμόνηση της πόλης με το φυσικό περιβάλλονεικ.8-9. Ο αρχιτέκτονας Paolo Soleri στην δεκαετία του 60΄σχεδιάζει και οικοδομεί την πόλη Arcosanti,Arizona στην έρημο και αποτελεί μια πρόταση οικισμού-σύγχρονης πόλης, με μεγάλα κτήρια απο σκυρόδεμα και με πυκνή μορφή (παρόμοια με αυτή της Νέας Υόρκης) ώστε να περιοριστεί σημαντικά η εξάρτηση από αυτοκίνητα οχήματα . Ο σχεδιασμός των κτηρίων γίνεται υπό όρους βιοκληματικού σχεδιασμού. Η πόλη Arcosanti βασίζεται στο θεωρητικό έργο του αρχιτέκτονα: “Archology” όρος που προέρχεται από τις λέξεις αρχιτεκτονική και οικολογία που στην ουσία δηλώνουν τη φύση της δομής της πόλης και τις νέες κοινωνικές συνθήκες που δημιουργούνται ακόμα μια φορά για να αντιμετωπίσουν το θέμα της αστικής διόγκωσης που απειλεί την μελλοντική πορεία των πόλεων. Η βιωσιμότητα αυτής της πόλης δεν αφορά μόνο τον βιοκλιματικό σχεδιαμό της αλλά και την ιδιόμορφη ανάπτυξη τυπολογίας και σχέσεων της κατοικίας και του δημόσιου χώρου. Ο κύκλος παραγωγής και κατανάλωσης περιορίζεται στα πλαίσια της πόλης και αποσκοπεί στην γενικότερη μείωση της καταναλώμενης ενέργειας και την ελάττωση των απορρυμάτων.
Η μεταφορά των ιδεών αυτών στο παρόν, δε θα μπορούσε να μη λάβει υπόψη της την τεχνολογία της πληροφορίας και την ανάπτυξη της. Προοδεύοντας συνεχώς και με τρόπους που συνεχώς μεταβάλλουν την πραγματικότητά μας ,η πληροφορία(data) μεταλλάσσει ταυτόχρονα και την ίδια την πόλη οδηγώντας την στο μετασχηματισμό της σε ένα ατέρμονο σύστημα το οποίο δεν συλλαμβάνεται τόσο χωρικά όσο νοητικά δικαιώνοντας εν μέρει τους απολεοδομηστές. Αν όμως στις αρχές του αιώνα η ταχύτητα στις μεταφορές και η βιομηχανική τεχνολογία θα ήταν ικανές να εξαλείψουν το διαχωρισμό πόλης – υπαίθρου, τώρα είναι η τεχνολογία της πληροφορίας που επαναφέρει το ζήτημα στην σύγχρονη εποχή.
Άν δεχτούμε τα παραπάνω, είναι η εξακρίβωση του τρόπου με τον οποίο θα «χτιστεί» αυτή η ρευστή “αλληλοτομία” ανθρωπογενούς και φυσικού περιβάλλοντος που θα πρέπει να μας απασχολεί. Στις μέρες μας, κάτω από την επιτακτική ανάγκη αντιμετώπισης του περιβαλλοντικού προβλήματος, η εμβάθυνση στη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, αποκτά το χαρακτήρα του κατεπείγοντος, με τρόπο επίκαιρο όσο ποτέ.
«Οι σύγχρονες ριζοσπαστικές προτάσεις δεν χαρακτηρίζονται από το μεσσιανικό χαρακτήρα των κλασικών ουτοπιών που είχαν σαν απώτερο σκοπό την βελτίωση της πραγματικής ζωής, αλλά θέτουν ερωτήματα και αρνούνται τους αφορισμούς. Αφορούν μεταβολές μεγάλης κλίμακας και μπορούν ενδεχομένως να αποτελέσουν πειραματικούς καταλύτες των διαδικασιών διαμόρφωσης νέων αντιλήψεων για το μέλλον.» (Latent Utopias, Zaha Hadid)
Η τεχνολογία λοιπόν, καλείται να αναλάβει ρόλο του “μαέστρου”. Οι τεχνολογίες των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας τείνουν να λύσουν τα ενεργειακά ζητήματα, καθώς ο πλανήτης μας θα μετατραεί σε “επεξεργαστή” που θα “χειρίζεται” την αποθηκευμένη πληροφορία-δεδομένα, διασφαλίζοντας έτσι την εύρυθμη λειτουργία του οικοσυστήματος ή της “οικουμενόπολης” κατα τα πρότυπα του Δοξιάδη.
Η ριζοσπαστική αρχιτεκτονική «αρνειται τους αφορισμούς», θα αναλάβει να δώσει τη νέα εικόνα ενός τοπίου το οποίο θα είναι υβρίδιο ατομικής διαδραστικότητας, τεχνολογίας και φύσης, πόλης και υπαίθρου. Έτσι λοιπόν, οι ουτοπικές σκηνές τείνουν να επανέρχονται στη σύγχρονη εποχή και μας αναγκάζουν να διαβάζουμε την αρχιτεκτονική άλλοτε ως παραμύθι, άλλοτε σαν ιστορία, άλλοτε ως αφήγηση και άλλοτε σαν επιτακτική ανάγκη.. μα πάντα μέσα της θα μπορεί να διακρίνει κανείς το όνειρο του δημιουργού και του ήρωα.
Βιβλιογραφία
I. Κ.Δοξιάδης, Γ.Παπαιωάννου, Μ.Αντονόπουλ. | Η Πόλη του Μέλλοντος1960
II. Carl Abbot | Behind The urbanism in Sci-Fi
III. Paolo Soleri | Arcology – The city in the image of man
IV. Ernst Callenbach | Ecotopia1975
V. Friedric Jameson | Archeologies of the Future
VI. Sanford Kwinter| Who’s afraid of formalism?
VII. Zaha Hadid | Latent Utopias | Αρχιτεκτονικά Θεματα, τεύχος40, 2006
VIII.Anatole Kopp | Πόλη και Επανάσταση1967,1972
IX. Superstudio | Δώδεκα ιδανικές πόλεις | Αρχιτεκτονικά Θέματα, τεύχος7,1973
X. Αναστάσιος Ρόζος | Η κατασκευάσιμη ουτοπία
I. Star Wars I,II,III
II. “Aelita: The Queen of Mars”
Υποσημειώσεις
1.Σ’ αυτό το ιδεολογικό πλαίσιο, ο Φρέντρικ Τζέιμσον εξετάζει εξονυχιστικά τη μορφή του Ουτοπικού Κειμένου και υποστηρίζει ότι έχει κριτικό νόημα και πολιτική αξία για τον σύγχρονο άνθρωπο. Η Ουτοπία, η άγρια προβολή ενός πιθανού κόσμου, έχει, κατά τον μαρξιστή θεωρητικό, μεγαλύτερη σημασία από τις διαχειριστικές στρατηγικές. Κι αυτό για τον απλό λόγο ότι η Ουτοπία στηρίζεται πάντα στην πιθανότητα ενός ολοκληρωτικά νέου κόσμου και ουδέποτε στη ρεφορμιστική αλλαγή του. Προβάλλοντας ένα υποθετικό μέλλον, το ουτοπικό κείμενο αντιμετωπίζει πάντα το παρόν ως κάτι που μπορεί να αναδομηθεί εκ βάθρων.
2.Anatole Kopp | Πόλη και Επανάσταση1972, σελ. 229
3.Στο βορειοανατολικό τμήμα της Μόσχας, σε μια έκταση 6,5 τετραγωνικών χιλιομέτρων βρίσκεται η Έκθεση Οικονομικών Επιτευγμάτων (VDNKH)
4.Βασική μορφή του φουτουριστικού κινήματος αποτέλεσε ο Ιταλός ποιητής Φίλιππο Τομάσο Μαρινέτι, που είναι και ο δημιουργός του περίφημου ιδρυτικού μανιφέστου του Φουτουρισμού. Αρχικά δημοσιεύτηκε στο Μιλάνο (1909) αλλά και στην γαλλική εφημερίδα Le Figaro (Φιγκαρό) στις 20 Φεβρουαρίου 1909.
5.Iakov Protazanov, Aelita (1924) έχει μείνει στη ιστορία ως η πρώτη σοβιετική ταινία επιστημονικής φαντασίας.
6.Sanford Kwinter | Who’s afraid of formalism?
7.Κ.Δοξιάδης, Γ.Παπαιωάννου, Μ.Αντονόπουλ. | Η Πόλη του Μέλλοντος1960
8.Arcology, a portmanteau of “architecture” and “ecology”, is a field of creating architectural design principles for very densely populated, ecologically low-impact human habitats.
The concept has been primarily popularized, and the term itself coined, by architect Paolo Soleri. It also appears in science fiction. Authors such as Peter Hamilton in Neutronium Alchemist or Paolo Bacigalupi in The Water Knife explicitly use arcologies as part of their scenarios. Arcologies are often portrayed in science fiction as self-contained or economically self-sufficient. (acrosanti.org)
(*) Ο Χρήστος Γράπας είναι σπουδαστής και ερευνητής της σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ. Παράλληλα ασχολείται και με τη σκηνογραφία θεατρικών παραστάσεων.