Η οικιστική εξέλιξη στον ελλαδικό χώρο

Ο χτισμένος χώρος φέρνει το μήνυμα της ζωής από τα βάθη της Ιστορίας. Αργόσυρτα παρακολουθεί την ιστορική εξέλιξη στην μακριά και βασανιστική διάρκεια.
Οι παλιές πολιτείες και τα χωριά, τα μονοπάτια και τα γιοφύρια στηρίζουν την ιστορική μνήμη του λαού μας, η δυναμική διατήρηση τους είναι βήμα σωστό για την φύλαξη της παράδοσης και της εθνικής συνείδησης του.
Σήμερα ο εθνωτικός χώρος αργοπεθαίνει, ενώ εντείνεται το περιφερειακό πρόβλημα στον τόπο μας. Θέλοντας λοιπόν να διερευνήσουν τις ιστορικές συνθήκες που διαμόρφωσαν τις προϋποθέσεις για την ολοκλήρωση του περιφερειακού προβλήματος στην πατρίδα μας, επιχειρούμε, σύντομη ιστορική αναφορά.
Ο τουρκικός τιμαριωτισμός με τον συγκεντρωτισμό του, στους δύο πρώτους αιώνες της τουρκικής κατάκτησης (κάτι που σημαντικά προσδιορίστηκε από την ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΘΕΣΗ του Ελλαδικού χώρου) έφερε δυνατό κτύπημα στις εμποροχρηματιστικές σχέσεις στα Βαλκάνια. Αυτό ήταν και η αιτία που δεν διατηρήθηκαν τα τότε περιφερειακά εμπορευματικά κέντρα. Γύρω στα 1500, τα καμπίσια εμπορευματικά κέντρα έχουν υποταγεί στους Τούρκους και σταδιακά χάνουν τον χαρακτήρα τους. Σ’ αυτό συμβάλλει και η ανάπτυξη του εμπορίου της Βενετίας.
Η κατάσταση αρχίζει να διαφοροποιείται από τα μέσα του 16ου αιώνα μέχρι τον 17ο αιώνα.
Το ιστορικό πλαίσιο της οικιστικής εξέλιξης θα οριοθετήσουν:
1. Το τέλος της τουρκικής επέκτασης και στη συνέχεια η ολοκλήρωση του τουρκικού τιμαριωτισμού.
2. Το άνοιγμα των εμπορικών συναλλαγών και η διερεύνηση του εσωτερικού εμπορίου, τομέας όπου απασχολείται κύρια το χριστιανικό και εβραϊκό στοιχείο αφού ο Τούρκος σαν κυρίαρχος, αλλά και για λόγους θρησκευτικούς δεν ασχολείτο σχετικά.
3. Η ειρηνοποίηση της Αυτοκρατορίας, που επιβάλλει την δημιουργία οικονομικών-διοικητικών και στρατιωτικών πόλεων στην επικράτεια της.
Αυτό θα βοηθήσει στην δημιουργία αστικών κέντρων.
Στις συνθήκες αυτές διαμορφώνεται μια άλλη κατάσταση:
Ο νησιωτικός και κύρια ο ορεινός χώρος στην πρώτη φάση της τουρκοκρατίας, γνωρίζουν τον νέο εποικισμό τους. Ο αγώνας είναι διμέτωπος: Τούρκοι, και αντίξοες φυσικές συνθήκες. Στην φάση αυτή εξασφαλίστηκε η ζωή στα όρια της επιβίωσης.
Τα ιστορικά δεδομένα από τον 16ο αιώνα και μετά αφήνουν τα περιθώρια ώστε ο ορεινός και νησιωτικός χώρος, αυτός που σήμερα αποκαλείται στις μελέτες του ΚΕΠΕ «περιοχή υπό σκιά» θα γνωρίσει εποχές εκπληκτικές οικονομικής – κοινωνικής – πολιτικής δραστηριότητας.
Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ανελισσόμενη αναπτυξιακή διαδικασία. Στον ορεινό χώρο ιδιαίτερα διαμορφώθηκαν εμποροβιοτεχνικές κοινότητες με σημαντική παραγωγή, ενώ στα νησιά Λιμάνια και Σκάλες με σημαντική εμπορική δραστηριότητα.
(Θεσσαλονίκη, Γιάννινα, Άρτα, Ζαγορά, Βόλος, Κοζάνη, Σιάτιστα, Καστοριά κ.λ.π)
η υπόλοιπη όμως ενδοχώρα συγκέντρωνε μια αγροτική μάζα εξαθλιωμένη, χωρίς ιδιοκτησία και με ασήμαντη καταναλωτική δύναμη.
Οι υφιστάμενες βυζαντινές πόλεις υποβιβάζονται στο επίπεδο των επαρχιακών κοινοτήτων και μικροκωμοπόλεων.
Θα τολμούσαμε να χρησιμοποιήσουμε τον όροαποαστικοποίηση του ελλαδικού χώρου στην πρώτη περίοδο της Τουρκοκρατίας, που συνοδεύεται και από μια μετακίνηση του κατατρεγμένου πληθυσμού του κάμπου προς τους άγονους και δυσπρόσιτους ορεινός όγκους και πληθυσμιακή απογύμνωση των νησιών του Αιγαίου, όπου οι κάτοικοι συγκεντρώνονται στις φυσικά οχυρές κορυφές τους.
Ελάχιστες πεδινές κωμοπόλεις παρουσιάζουν κάποια εξέλιξη κατά την περίοδο αυτή και τούτο εφ’ όσον οι Τούρκοι παραχωρούσαν κάποια προνόμια που εξασφάλιζαν την ζωή και η περιουσία των κατοίκων.
Οι πόλεις που διασώζουν σ’ ένα βαθμό τις βυζαντινές τους καταβολές είναι κύρια λιμάνια και εμπορικοί σταθμοί, που άλλωστε βρίσκονται κάτω από την εξουσία της Βενετίας και γι’ αυτό καθυστέρησε η υποταγή τους στους Τούρκους.
Λιμάνια: ΝΑΥΠΛΙΟ, ΚΟΡΩΝΗ, ΜΕΘΩΝΗ.
Εμπορικά Κέντρα: ΜΥΣΤΡΑΣ, ΠΑΤΡΑ, ΑΘΗΝΑ, ΓΙΑΝΝΙΝΑ.
Μέσα στις συνθήκες αυτές το εμπόριο βρίσκει διέξοδο προς το εξωτερικό. Προς τη Βενετία πρώτα, την Αυστροουγγαρία αργότερα. Οι δρόμοι του είναι θαλασσινοί και στεριανοί μέσα από τους ορεινούς όγκους του Βαλκανικού χώρου.
Έτσι εξαρτήθηκε η παραγωγή του ορεινού όγκου από το εξωτερικό και σ’ αυτές τις φυσικές ιστορικοκοινωνικές κλπ. συνθήκες διαμορφώθηκαν εστίες ανάπτυξης, (οι εμποροβιοτεχνικές ομάδες, του ορεινού χώρου ιδιαίτερα)σημειακά μέσα σ’ ένα πέλαγος καθυστέρησης. ΑΥΤΟ ΘΑ ΣΦΡΑΓΙΣΕΙ ΚΑΘΟΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΣΤΟΝ ΤΟΠΟ ΜΑΣ…
Ο Ελληνισμός κατά τον 18ο αιώνα συγκεντρώνει πια στα χέρια του όλο το χερσαίο και θαλάσσιο εμπόριο της Τουρκικής αυτοκρατορίας, έλκοντας στην οικονομική του άνοδο και τους άλλους λαούς της Βαλκανικής. Οι Έλληνες γίνονται το σημείο επαφής των Βαλκανίων με τις προοδευτικές ιδέες της Δύσης. Έτσι παράλληλα με την εθνική ιδέα αναπτύσσεται στα Βαλκάνια μια διαβαλκανική συνείδησηπου θα εκφράσει ο Ρήγας Φεραίος.
ΟΙ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΟΜΩΣ ΑΥΤΕΣ ΔΕΝ ΘΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΘΟΥΝ…
Με την βιομηχανική επανάσταση στη Δύση, η παραγωγή τουεθνωτικού ελλαδικού χώρου δεν κατορθώνει να ανταγωνιστεί την βιομηχανική παραγωγή της Αγγλίας στα υφάσματα, νήματα κ.λ.π.
Οι εμποροβιοτεχνικές εστίες ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ στον ελλαδικό χώρο θα δεχτούν ισχυρό κτύπημα, πληρώνοντας έτσι ακριβά την εξάρτηση τους από την εξωτερική αγορά.
Από το σημείο αυτό και μετά είναι γνωστή η ιστορία. Η Εθνική Κοινωνική επανάσταση του 1821 δεν ολοκληρώθηκε. Η κηδεμονία της Μ. Βρετανίας και των άλλων δυνάμεων, η επιτυχία της πολιτικής της Μ. Βρετανίας για την διατήρηση του STATUS QUO να δοθούν στην Ελλάδα ώστε να μην μεταβληθεί ο συσχετισμός των δυνάμεων στην Ν.Δ. Ευρώπη. Στις εδαφικές διεκδικήσεις, η Μ. Βρετανία θα σταθεί εμπόδιο, στόχος της ο μεγαλύτερος περιορισμός της έκτασης του νέου κράτους.
Αυτές οι οικονομικές και κοινωνικές διεργασίες θα εκφραστούν και στους οικισμούς του ελλαδικού χώρου.
Τις παραμονές λοιπόν της επανάστασης του 1821 διαπιστώνουμε ότι έχουν διαμορφωθεί:*
1. ΜΕΓΑΛΑ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ που ανέπτυσσαν λειτουργίες μητροπολιτικής σημασίας για την Αυτοκρατορία ολόκληρη,π.χ. Θεσσαλονίκη, Γιάννινα…
2. ΛΙΜΑΝΙΑ – ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ που συγκέντρωσαν τις συναλλαγές και το εμπόριο ολόκληρων γεωγραφικών – διοικητικών διαμερισμάτων της Αυτοκρατορίας, όπως Πάτρα, Αθήνα, Ναύπλιο…
3. ΜΙΚΡΟΤΕΡΗΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΑ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ όπως η Τρίπολη, Λάρισα, Τρίκαλα, Σέρρες κ.λ.π. όπου διαμορφώνεται σε τοπική κλίμακα το τρίπτυχο των λειτουργιών του: στρατιωτικού κέντρου, διοικητικού, εμπορικού κέντρου της επαρχίας τους.
4. ΗΜΙΑΣΤΙΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ή ΚΩΜΟΠΟΛΕΙΣ που λειτουργούσαν στην τοπική τους κλίμακα, συγκεντρώνοντας το περιφερειακό τους εμπόριο και περιορισμένης κλίμακας βιοτεχνικές δραστηριότητες.
Το ανεκπλήρωτο όραμα του 21 και η εξάρτηση του τόπου από τις προστάτιδες δυνάμεις εκφράστηκε στο χώρο με την οριοθέτηση του νεογέννητου Ελληνικού κράτους ανεξάρτητα από τα όρια του εθνωτικού του χώρου.
Τα σύνορα άφησαν σημαντικά αστικά κέντρα, όπως Θεσσαλονίκη, Γιάννινα, Άρτα κ.λ.π. έξω από το ελληνικό κράτος, ενώ όσα κέντρα ευρύτερης σημασίας βρέθηκαν σ’ αυτό υποβαθμίστηκαν.
Από την απελευθέρωση και μετά όλη η ενεργητικότητα και οι διαθέσιμοι πόροι του νεαρού κράτους θα δοθούν για … «την ολοκλήρωση της εθνικής ενότητας».
Αυτό θα το πληρώσει ο ελληνικός λαός πολύ ακριβά, με ένα καθεστώς αποικιακού σχεδόν τύπου και στα οικονομικά με χρέος των 4.000.000 λιρών Αγγλίας προς την Τουρκία μετά την άτυχη εκστρατεία του 1897…
Στις συνθήκες αυτές η φροντίδα για τον εκσυγχρονισμό και την ανάπτυξη θα περάσει στην τελευταία θέση.
Τα πρώτα βήματα θα γίνουν ύστερα από πολλές δεκαετίες, βασανιστικά και με πολλά εμπόδια εξ αιτίας της εντεινόμενης εξάρτησης ΚΑΙ από την ανάγκη πρόσκλησης του ξένου τραπεζικού κεφαλαίου για την συμπλήρωση των κενών που άφηνε ακάλυπτα η αναιμική εθνική συσσώρευση.
Η παραγωγική δραστηριότητα και ιδιαίτερα όποια βιομηχανική δημιουργηθεί αργότερα θα συνοδεύεται πια με μια βαριά υποχρέωση στο Εξωτερικό.
ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ αυτά σημαίνουν στη χώρα μας ΑΠΛΑ:**
– ΜΙΑ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΜΕ ΠΛΗΘΥΣΜΟ 200.000 ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ (στα 1853 36.000 κάτοικοι) ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΟ ΔΗΛΑΔΗ ΜΕΣΑ ΣΕ ΛΙΓΟΣΤΕΣ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ.
– ΕΝΩ ΟΙ ΑΛΛΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΜΕΝΟΥΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΣΤΑΣΙΜΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΘΝΩΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΦΘΙΝΕΙ ΣΙΓΑ ΣΙΓΑ
– 20% του πληθυσμού της (400.000) μέσα στο διάστημα 1900-1920 παίρνουν το δρόμο της υπερπόντιας μετανάστευσης.
– το 54,4% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού ασχολείται με την γεωργία στα 1928, ποσοστό που μένει σταθερό μέχρι τις παραμονές του πολέμου.
– το βιοτικό επίπεδο είναι ιδιαίτερα χαμηλό:
ημερήσιες θερμίδες/άτομο 2.551, ενώ στη Μ. Βρετανία 3.125, ετήσια κατανάλωση δημοσιογραφικού χαρτιού 1,4 χλ/ατ. Ενώ στη Μ. Βρετανία 181.
– οι απολογητές της κατάστασης αυτής καλύπτοντας τις ευθύνες τους, για τις πραγματικές αιτίες της καθυστέρησης, θα μιλήσουν για ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ.

Ο ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΜΑΣ ΛΟΙΠΟΝ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΝΕΤΑΙ ΣΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ:
Στις παραμονές του Β’ Παγκοσμίου πολέμου μπορούμε να μιλήσουμε για μια Ελλάδα ΑΝΑΠΤΥΓΜΕΝΗ;
Υπάρχει χωροταξική ισορροπία, σαν συνθήκη αρμονικής σχέσης φυσικού περιβάλλοντος και οικονομικών-κοινωνικών προσαρμογών σε περιφερειακό επίπεδο, αλλά και στο σύνολο της χώρας;
Τα στοιχεία που συγκεντρώσαμε προηγούμενα (αν και δεν είναι όλα όσα θα απαιτούσε μια συνολική εικόνα, που όμως είναι πέρα από τα όρια της συμβολής αυτής) αφορούν βασικά στην τεκμηρίωση ενός αρνητικού συμπεράσματος.
Πράγματι στις παραμονές του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου το εξωτερικό χρέος είναι τεράστιο και στη συνέχεια η κατεστραμμένη από κατοχή και εμφύλιο πατρίδα θα συρθεί από τις «συμμαχίες» μεγάλες δυνάμεις σε νέες συνθήκες ξένης «Βοήθειας» (=εθνικού χρέους και κηδεμονίας – δόγμα Τρούμαν και σχέδιο Μάρσαλ).
Όλες αυτές οι προϋποθέσεις σημαδεύουν την μεταπολεμική εξέλιξη στον τόπο μας, έτσι οι πρόσφατες αποφάσεις χωροταξικής πολιτικής του Εθνικού Συμβουλίου χωροταξίας – περιβάλλοντος μας ανοίγουν δύο κατευθύνσεις προβληματισμού:
α. η επανιεράρχηση του οικιστικού ιστού της χώρας μας (ΚΕΠΑ, ΑΣΤΟΚ, ΑΓΡΟΚ) είναι δυνατόν να συμβάλλει στην διατήρηση της ιστορικής μνήμης του τόπου μας; κάτω από τις συνθήκες μάλιστα που όχι μόνο δεν διαφύλαξαν την προοδευτική παράδοση του λαού μας αλλά επέτρεψαν σύντονες προσπάθειες για την εξαφάνιση ή αλλοίωση της;
β. «ανάπτυξη» με την έννοια που επαγγέλλεται η παραπάνω απόφαση μπορεί να συντελέσει χωρίς την μελέτη των προϋποθέσεων του τόπου και χωρίς να υπολογιστούν οι υπάρχουσες δυνατότητες που στο παρελθόν του έδωσαν πρόοδο και ευημερία;

ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
Σ. ΜΑΞΙΜΟΥ: Η αυγή του Ελληνικού Καπιταλισμού, Στοχαστής, 1973.
Ι. ΜΕΥΝΩ: οι πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα, 1966.
Κ. ΜΟΣΚΩΦ: Εθνική και κοινωνική συνείδηση στην Ελλάδα, Θεσ/κη, 1972.
Σ. ΑΥΓΕΡΙΝΟΥ, Δ. ΜΙΚΡΟΥ: Το Ελληνικό χωριό και οι διαδικασίες που το γέννησαν, Αθήνα 1973.
Β. ΦΙΛΙΑ: Όψεις της διατήρησης και της μεταβολής του κοινωνικού συστήματος Β’ τόμος, Λιβάνης, 1979.
Ν. ΣΒΟΡΩΝΟΘ: Επισκόπηση της νεοελληνικής ιστορίας, Θεμέλιο, 1976.

* Η ομαδοποίηση από τον καθηγητή Β. Φίλια.
** στοιχεία από τις Πολιτικές Δυνάμεις στην Ελλάδα