(τώρα Αγ. Νικολάου)
Μια από τις εξαιρετικές περιπτώσεις αρχιτεκτονικής «διεθνούς στυλ» (International Style) που μέχρι στιγμής είναι αγνοημένη, βρίσκεται στο Λακκί της Λέρου. Ενώ το Βάϊσενχοφ (Weissenhof Siedlung) στη Στουτγάρδη είναι μια γειτονιά μιας μεγαλούπολης εξ’ ολοκλήρου σχεδιασμένη από τους πρωτοπόρους αρχιτέκτονες του «Μοντέρνου κινήματος» (όπως π.χ. Le Corbusier, Gropius, Mies Van der Rohe κτλ), που δημιούργησαν αυτό που αργότερα ονομάστηκε «διεθνές στυλ», το Λακκί είναι μια πόλη ολόκληρη πάνω σ’ αυτό το αρχιτεκτονικό ιδίωμα.
Το «διεθνές στυλ», χαρακτηριζόμενο από κυβιστική διάθεση, απαλλαγή στολιδιών, άσπρες επιφάνειες, μεγάλα οριζόντια ανοίγματα, σιδερένια σωληνωτά κιγκλιδώματα κτλ. Ξαπλώθηκε και στην Ιταλία στα χρόνια της Φασιστικής περιόδου, απ΄ το 1919 μέχρι το 1943, και μετουσιώθηκε από πλειάδα αρχιτεκτόνων που το δούλεψαν στην αρχιτεκτονική που σήμερα είναι γνωστή ως η αρχιτεκτονική του Ιταλικού ορθολογισμού (Italian Rationalism).
Τα σημαντικότερα κτίρια του Λακκίου, όπως η κυκλική κεντρική αγορά με το ρολόι, το ξενοδοχείο Λέρος με το σινεμά, η σημερινή καφετέρια απέναντι απ’ το ξενοδοχείο, η γραμμική αγορά τροφίμων, το σημερινό δημοτικό σχολείο, η σημερινή εκκλησία του Αγίου Νικολάου και μεγάλος αριθμός κτιρίων ιδιωτικής χρήσεως (κατοικίες, διαμερίσματα) αποτελούν σημαντικά δείγματα του διεθνούς Στυλ και του Ιταλικού ορθολογισμού ειδικότερα, που μέχρι στιγμής παραμένουν αγνοημένα από την Ελληνική μα και την ξένη βιβλιογραφία. Μερικά από αυτά τα κτίρια, όπως π.χ. η κεντρική αγορά με το ρολόι και η πτέρυγα του θεάτρου στο ξενοδοχείο Λέρος, αντιπροσωπεύουν κατά τη γνώμη μου εκλεκτά δείγματα της τυπολογίας στην οποία ανήκουν. Η κεντρική αγορά μάλιστα, είναι πιστεύω, ένα από τα σημαντικότερα κτίρια που δημιούργησε η εποχή εκείνη σε διεθνές επίπεδο αναφοράς.
Η έκθεση του Ιταλικού Ορθολογιστιμού στην Μπιεννάλε της Βενετίας1, τον Ιούλιο του 1976, ενώ μεν έδειξε σειρά κτιρίων – ρολογιών στις διάφορες πλατείες ορισμένων Ιταλικών πόλεων, δεν παρουσίασε κανένα κατά τη γνώμη μου συναγωνιζόμενο σε αρμονία αναλογιών και κομψότητας του Πύργου – Ρολόι της κυκλική; Αγοράς του Λακκίου. Το ευαίσθητο πάντρεμα κύκλων με ορθογώνιες συντεταγμένες και το αγκάλιασμα κυβικών όγκων με σφαιρικοκυλινδρικές μάζες, τόσο έντονα και έντεχνα φτιαγμένα στο κτίριο αυτό, αποτελούν μοναδικό στοιχείο της δύναμης που το κάνουν να ξεχωρίζει στο πάνθεο των δημιουργημάτων της εποχής. Το ίδιο θα μπορούσαμε να πούμε κι για το θέατρο δίπλα στο ξενοδοχείο Λέρος. Ενώ μεν η εξωτερική ομοιότητα του θεάτρου αυτού με το Ιταλικό περίπτερο στην έκθεση του Σικάγου στα 1933 (των αρχιτεκτόνων A. Libera και M. De Menzi) είναι, πιστεύω, αδιαφιλονίκιτη, η αυστηρότητα και «σιγουριά» του το κάνει να διακρίνεται.
Το Λακκί ξαφνιάζει τον μελετητή της αρχιτεκτονικής του αιώνα μας. Που οφείλεται ο παραγκωνισμός του; Γιατί έχει μείνει έξω από την ξένη και την Ελληνική βιβλιογραφία; Πιστεύω πως η εξήγηση είναι απλή: Είναι γνωστό πως ο Φασισμός, ιδιαίτερα ο Ιταλικός, ευνόησε τη σύγχρονη αρχιτεκτονική 2. Όχι πως η αρχιτεκτονικού του σύγχρονου κινήματος βγήκε από φασίστες αρχιτέκτονες, απεναντίας το αντίθετο οι Le Corbusier και Gropius, οι σημαντικότεροι πρωτοπόροι του κινήματος, ήταν προοδευτικοί δημοκράτες, νοιαζόντουσαν για τις μάζες και τα οικιστικά τους προβλήματα. Ο Φασισμός του Μουσσολίνι απλώς οικειοποιήθηκε τις ιδέες που είχαν διαδοθεί διεθνώς, κι’ άφησε τους αρχιτέκτονες του να εκφραστούν παρόμοια. Το ίδιο δεν έγινε και στη Γερμανία του Χίτλερ, έστω κι αν ο Γκρόπιους ήταν Γερμανός. Ο Χίτλερ που πάντα ήθελε να γίνει αρχιτέκτονας 3, που είχε κάνει ο ίδιος σχέδια για το σπίτι του και σειρά καταφυγίων στη βόρειο θάλασσα είχε άλλες ιδέες για την αρχιτεκτονική διέποταν από αρχαιολατρική διάθεση, ονειρευόταν αρχαιοπρεπείς κιονοστοιχείες και πυραμίδες. Ο Μουσσολίνι αντίθετα άφησε τους νέους αρχιτέκτονες να δράσουν. Μια πλειάδα αρχιτεκτόνων αναδείχτηκε αυτά τα χρόνια με κορυφαίους τους Giuseppe Terragni, A. Libera, Sartoris κλπ. Όταν η Ιταλία απελευθερώθηκε από το Φασισμό, αποδεσμεύτηκε κι η αρχιτεκτονική της. Αγκαλιάστηκε απ’ το λαό κι έγινε γνωστή στους γύρω. Ήταν ξεκάθαρο ότι ο φασισμός είχε εκμεταλευτεί τις θέσεις των πρωτοπόρων του διεθνούς κινήματος που οι δοξασίες και τα έργα ελευθερίας και φροντίδας για το λαό. Οι αρχιτέκτονες είχαν κοροϊδέψει τους φασίστες, έστω κι αν σε πλείστες περιπτώσεις οι μεγάλες άσπρες επιφάνειες των τοίχων των κτιρίων τους είχαν χρησιμοποιηθεί παλιά για φωτογραφίες του Μουσσολίνι.
Όμως δεν έγινε το ίδιο και στη Λέρο. Σαν έφυγαν οι Ιταλοί, έμεινε πίσω τους εξομοιώθηκε με το Φασισμό. Το «διεθνές στυλ» που χρησιμοποίησαν οι Ιταλοί στη Λέρο θεωρήθηκε ως «Αρχιτεκτονική των Ιταλών», φασιστική δηλαδή αρχιτεκτονική, αρχιτεκτονική των «δυναστών», καταδικαστέα. Η πραγματικότητα όμως είναι ότι δεν πρόκειται για φασιστική αρχιτεκτονική, αλλά για την πρωτοποριακή αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα την οποία οικειοποιήθηκαν οι φασίστες και παρουσίασαν στο κοινό σαν την αρχιτεκτονική τους. Πιστεύω λοιπόν ότι το Λακκί έμεινε άγνωστο, αδημοσίευτο, παραμελημένο γιατί με την απελευθέρωση θεωρήθηκε μέσα από τα πλαίσια του καταδικασμού του φασισμού κι όχι μέσα από τα σωστά πλαίσια της ιστορικής προέλευσης του πρωτοπόρου και δημοκρατικού ιδιώματος της διεθνούς μορφολογίας στην οποία ανήκει.
Δεν υπάρχουν αυτή τη στιγμή όλα τα στοιχεία για να μιλήσουμε υπεύθυνα για την ακριβή ιστορία της αρχιτεκτονικής του Λακκίου και τους αρχιτέκτονες του. Οπωσδήποτε τα δεδομένα θα βρίσκονται κάπου χωμένα στα αρχεία της Ρώμης, στα κείμενα των εντολών του Μουσσολίνι και των αρχιτεκτόνων του. Μερικές φωτοτυπίες, σχεδίων που βρίσκονται στην κυριότητα Λερίων και που μπόρεσα να αντιγράψω 4, δεν έχουν υπογραφεί αρχιτέκτονα ή μηχανικού. Έγιναν στη Ρόδο και φέρουν δύο χρονολογίες, το μετά Χριστό έτος και το φασιστικό έτος. Οι αναμνήσεις ορισμένων εντοπίων που δούλεψαν στα Ιταλικά εργοτάξια (εργάτες κι εργοδηγοί) δεν βοηθούν στη διαπίστωση ονομάτων αρχιτεκτόνων. Απεναντίας, όλοι θυμούνται τα ονόματα των εταιρειών που έχτισαν τα κτίρια κι ότι η επιβλέπουσα αρχή ήταν το υπουργείο δημοσίων έργων της Ρώμης (Labori Publici) 5. Σύμφωνα μ’ αυτούς, δεν υπήρχε αρχιτέκτονας αλλά επιβλέποντες μηχανικοί.
Αυτά μας κάνουν να υποθέσουμε ότι, ή οι αρχιτέκτονες ήταν στη Ρώμη, εργαζόμενοι για το Labori Publici, ή ότι τα σχέδια εξεπονήθησαν από μηχανικούς, στη Ρώμη ή στη Ρόδο 6, οικειοποιούμενοι ιδιότητα αρχιτεκτόνων και αντιγράφοντας ή αυτοσχεδιάζοντας πάνω στις αρχές της διεθνούς μορφολογίας. Και μια και το δεύτερο είναι μάλλον δύσκολο να γίνει από πολιτικούς μηχανικούς, έγιναν μάλλον από αρχιτέκτονες και μέχρι στιγμής είναι άγνωστοι.
Η ουσία όμως είναι ότι τα κτίρια αυτά είναι σημαντικά και πρέπει να μελετηθούν βαθύτερα κι απ’ τους Έλληνες (ίσως οι Ιταλοί να τάχουν μελετήσει και νάχουν τις πληροφορίες που ζητάμε, αν και η μέχρι στιγμής έρευνα μου κι αναφορά στην έκθεση του Ιταλικού Ορθολογισμού της Μπιεννάλε του 1976, δε έφερε καρπούς). Πιστεύω πως πρέπει να δημοσιευτούν και να διατηρηθούν αφού πρώτα επανέλθουν στην αρχική τους μορφή, ως εξαίσια δείγματα της πρωτοποριακής αρχιτεκτονικής του αιώνα μας.
Το Λακκί, που οι Ιταλοί ονόμαζαν Portolago, στέκει δίπλα στο Weissenhof σαν ένα από τα μεγαλύτερα επιζώντα σύνολα που υιοθέτησαν την «διεθνή μορφολογία». Παρόμοια σύνολα μεγάλης κλίμακος ή έχουν αφομοιωθεί τελείως από τη γύρω τους πολεοδομική ανάπτυξη ή λόγο του πρόσκαιρου προορισμού τους έχουν εξαφανιστεί τελείως, όπως συνέβη με την έκθεση της Στοκχόλμης του Αρχιτέκτονα Gunnar htmllund. Πιστεύω πως το Λακκί πρέπει να θεωρηθεί με ευλάβεια. Να μην πειραχτεί τίποτε πριν γίνει σωστή μελέτη ώστε ν’ αποδοθεί στα έργα ο αρχικός τους χαρακτήρας, τα δε καινούργια κτίρια θα πρέπει να εναρμονιστούν με τα αρχικά και το δυναμικό αρχικό σχέδιο της πόλης. Πρέπει ν’ αποφευχθεί πάση θυσία η ακαλαίσθητη πολυκατοικιοποίηση «Αθηναϊκού στυλ» που δυστυχώς έχει διεισδύσει στη μοναδική αυτή πόλη της Λέρου.
Δυστυχώς μερικές επεμβάσεις που έγιναν μέχρι σήμερα δεν έγιναν σωστά. Χειρότερη περίπτωση είναι κατά τη γνώμη μου αυτή που έγινε στο ξενοδοχείο Λέρος στα 1955 από τον τότε μηχανικό των δήμων και κοινοτήτων. Το κτίριο έχασε τα αρχικά κιγκλιδώματα των μπαλκονιών του και έχασε το χρώμα του. Κάτι παρόμοιο δεν πρέπει να συμβεί στην κεντρική κυκλική αγορά. Πρέπει οπωσδήποτε να αναστηλωθεί ο Πύργος με το ρολόι και να μη πειραχτεί τίποτα στο εσωτερικό κυκλικό της αίθριο με την κυκλική κιονοστοιχία. Το αίθριο αυτό πρέπει να καθαριστεί ο πύργος του ρολογιού να μετατραπεί σε έκθεση της ιστορίας και αρχιτεκτονικής του Λακκίου, όλο δε το κτίριο να μετατραπεί σε «μουσείο – πολιτιστικό κέντρο», πάντα ανοιχτό στο κοινό, καμάρι όχι μόνο για το Λακκί, τη Λέρο μα και τη διεθνή αρχιτεκτονική του αιώνα μας, της οποίας αποτελεί μοναδικό δείγμα..
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Βλέπε επίσης Danesi. Patetta «1919 – 1943, Rationalisme et Architecture en Italie», Electa France, 1977
2. Βλέπε ibid και περιοδικό «Architectural Design» νο 51, 1-2, 1981.
3. Σύμφωνα με όσα συμπεραίνει κανείς απ΄ τα γραπτά του Albert Spear, Αρχιτέκτονα και Υπουργό εξοπλισμού του Χίτλερ.
4. Εδώ θάθελα να ευχαριστήσω τους Λέριους Βασίλη Βασιλείου, Francisco Καρζούλο και Γιώργο Βαλσάμη για τις πληροφορίες που μου έδωσαν.
Ιδιαίτερα θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Κώστα Βασιλείου που με φιλοξένησε στο γραφείο του το καλοκαίρι του 1981 κι έθεσε στη διάθεση μου φωτοτυπίες από ορισμένα κτίρια του Λακκίου.
5. Σύμφωνα με τις πληροφορίες των ανωτέρων και ιδιαίτερα του Βασίλη Βασιλείου γνωρίζουμε τις ακόλουθες λεπτομέρειες για τα κτίρια του Λακκίου: α. Το σημερινό κτίριο Βασιλείου, όπου η καφετέρια, ήταν το Δημαρχείο και πρώτο κτίριο Portolago. Χτίστηκε στα 1933-34. Στον δεύτερο όροφο ήταν η Δημαρχεία και οικονομική εφορία. Κάτω ήταν η Balila (μελανοχιτόνες – λέσχη Ιταλικής νεολαίας 0 αίθουσες με παιχνίδια κτλ.). Στον δεύτερο όροφο ήταν επίσης τα γραφεία του Fascio (γραφεία του φασισμού όπου ο πολιτικός γραμματεύς). Αρχιτέκτων, μηχανικός, εργολάβος, άγνωστοι.